Өтемісова гүлмира Жеткергенқызы КӨнерген аталымдар
жүктеу/скачать 2,71 Mb. Pdf көрінісі
|
жыр әдеби тил
| жамиғы халайық,
Танымайсың ба асылыңды. Әр мақұлықтың түснан [Е.К.]. Ұшқан құс, суда – балық, тоғайда – аң, Ырзығы һәммесінің сол болыпты [Н.К.Іт]. Ата – анаң, аға – інің һәммесі аман, «Келе ме?» деп, сұрайды қатар-теңің [Н.К.ІІт]. «Қайғым аз, қатерім жам, − дейді біреу,− Топан су қаптағанда, көктен шүмек!» [E.К]. Мұндағы жұмла халық (күллі халық), жұмла асһаб (пайғамбарды көзімен көріп, ізіне ерген барлық серіктері), жұмла әулие (барлық әулие), жамғы жасы (барлық жасы), һәммесі (барлығы), қатерім жам (қатерім көп) т.б. Н. Кенжеғұлұлы мен Е. Көлдейбекұлының шығармаларында қазіргі қазақ тіліндегі осы, бұл, ол сілтеу есімдіктерімен қатар осы мағынада үшбу (ұшбу) сілтеу есімдігі жиі қолданылған. Ұшбу есімдігі ақындар шығармаларында бірыңғай үшбу түрінде кездеседі. Мұнан соң дүниені топан қаптап, Таулардан бұлақ қайнап, жауын жауған. Соңынан үшбу топан (сол бәледен) әлек болып, Барша жан асы болып көп қырылған [Н.К.ІІт]. Бақыр емес бақыр дегенмен, үшбу алтын (осы алтын) Данышпан исламға хатымлаған [Н.К.ІІт]. Көп болып үшбу сөзді (осы сөзді) араладық, Көңілді табамыз деп жараладық [E.К]. Жолықтым бір ғажайып газетіңе, Нөмірі – жиырма тоғыз, үшбу жылы (сол жылы) [E.К]. Сөз тыңда, келді-ау хикаят, ғақылы сақ, Ғақылға үшбу сөзім (осы сөзім) емескі ашпақ [E.К]. Радлов қазақ тіліндегі осы сөзді ош+бу деп этимологиялаған. Ал, М. Томанов: «Егер қазақ тіліндегі осы сөзді Радлов көрсеткендей ош+бу деп қарағанда, ортаңғы –б дыбысының түсіп қалуын ешбір заңдылыққа сыйғызуға болмас еді. Ош сөзімен о сілтеу есімдігінің тіркесуінен құрылған қырғыз тіліндегі ушул сөзі» деп дәлелдейді [131, 259 б.]. Ұшбу есімдігі күрделі сілтеу есімдігі ретінде қазіргі өзбек, ұйғыр тілдерінде кездеседі. Мұны ғалымдар екі компоненттен (уш+бу) тұрады деп көрсетеді. Мұның алдыңғы компоненті туралы бірнеше пікірлер бар. Ф.Г. Искаков ұш//ош//уш -ты дыбыс алмасу заңдылығына сүйеніп (ш~л), ол//ул - дан шықпады ма екен [132, 249 б.] , − деген 101 жорамал айтса, А.П. Поцелуевский ұшбу- дың алдыңғы компонентін күшейткіш префикс [133, 12 б.] деп көрсетеді. А.М. Щербак бұл күрделі есімдікті «анафорическая форма» деп қарап, ош және бу есімдіктерінің бірігуінен пайда болған деп табады [130, 133 б.]. Осы соңғы тұжырым шындыққа жанасатын тәрізді. Е. Көлдейбекұлы шығармаларында ол, сол, осы сілтеу есімдігін жүктеу/скачать 2,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|