Өтемісова гүлмира Жеткергенқызы КӨнерген аталымдар
жүктеу/скачать 2,71 Mb. Pdf көрінісі
|
жыр әдеби тил
| әбдестесі
қарында, Бес кесесі қолында, Белдемшесі белінде, Қызылбастың елінде, Шай қайнатып жүр екен («Қобыланды батыр»). 2) зат. Құман. Парсының /аб-даст/ қол және су деген сөздерінен келіп шыққан. Бұл сөздер әуелгі кезде қатар айтылып қол су /қол жуатын су/, дәрет су/ дәрет алатын су/ деген мағыналарды білдірген. Кейін қол су, дәрет су мағыналарынан /-ан/ жұрнағының көмегі арқылы ауытқып, су тұратын ыдыстың /аб-дастан/ атына ие болып қалған (Махмұтов А. КСЛ, 1963, 1). Бұлақтың суы тәтті бал, әбдестеңе толтыра. Жуынып ал, татып ал. Ойыңнан кетпес ол сірә (Н. Лушкинова). Абдыра – зат. Бұйым салуға арналған үлкен сандық. Бұл сөз көптеген халықтардың тілінде бар. Парсы тілінде аб-дари – шыны-аяқ салатын қоржын, буфет ұстайтын адам дегенді білдіреді (ПРС, М.,1953, 2). Көне түркі тілдерінде бұл сөзді жасырды, тықты (Қашқари М. Дев. луғ. турк., І т., Т., 1960, 222). Бұл сөздің түбірі әбід; -ді етістіктің үшінші жағының жіктік жалғауы. Зат 123 сақталатын, тығатын абдыра да осы сөзбен түбірлес. Мұндағы –ра жұрнақ. Қазіргі қазақ тілінде –ла//-ле аффиксінің –да//-де, -та//-те фонетикалық варианттарымен қатар –ра//-ре, -на//-не түрінде қолданылатын варианттары да кездеседі. Қазақ тілінде қатар қолданылып жүрген сылтау -ра-т-ып// сылтау – ла-т-ып; тымау-ра-т-ып// тымау –ра-т-ып; жай-ра// жай-на-т-ып т.б. осы сияқты мысалдар бұған дәлел бола алады (Хасенова А. ҚТ -ла//-ле афф.етіст., А, 1957 7-8бб.). Түркі тілдерінде сөз ортасында келетін ы/і дыбыстары тұрақты емес, басқаша айтқанда, сөзге жалғанатын қосымшаға қарай, бір орыннан екінші орынға /көрік-көркім, халық-халқым/ жылжып немесе кейде түсіп қалып отырады. Бұл талдаулардан кейін абдыра сөзінің түп төркіні абід /-ра/ екендігіне анық көзіміз жетеді. Алтын тіс абдыраның аузын ашып, Бір бешпент алып берді қызыл ала (Б. Майлин). Қазақ тіліндегі абдырау, абдырап қалды – састы, қысылды, абыржыды, үні шықпай тығылып қалды дегендердің осы түбірден тарағандығы даусыз. Абжылан – 1) Сұрқия, залым, жексұрын, сиқырлы улы жылан. Якут тілінде абыла / абла/ алдау, арбау, сыйқырлау, бас айналдыру . Бұл сөздің түбірі ап – сиқыр, тылсым, көз байлағыштық, магиялық күш, у, еліктірушілік (Пекарский Э.К. І т. 1959, ІІ,122). Моңғолдар мен қырғыздардың көне-түркі жазу ескерткіштерінде бұл сөз аңды аулау жолымен ұстау, тор құру дегенді білдіреді (Малов C.Е. Пам. Др. Тюрк. Письм. Мон. и Кир., М–Л., 1959, 89). жүктеу/скачать 2,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|