Студенттерге өзін-өзі бақылау сұрақтары мен тапсырмалар

1. Қырғыз әдеби тілінің қалыптасу жолдары?

2. Қырғыз халқының «Манас» эпосының әлемдік маңызы.

3. Қырғыз әдеби тілінің негізін салушылардың еңбектері

4. Қырғыз тілінің ғылыми тұрғыда зерттелуі.

5. Қырғыз тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі саяси әлеуеті.

Кеңестік кезеңде 1989 жылғы санақ бойынша 69 000 мың халық болса, соның 59 000 мыңы алтайлықтар болған. Ал 2002 жылғы санақ бойынша 67 239 алтайлық болған. Соның 53 мыңы алтай тілін жетік меңгерген. Кеңестік кезеңдегі мәліметтерге сүйенсек, ресми тілі – орыс және алтай тілдері қолданылған. Жергілікті халқы алтайлықтар, барлық тұрғындардың 31%-ын (62 мыңнан астам адам) құрайды; қалған халықтың 62%-ын орыстар, қазақтар – 5%, украиндар – 1%, немістер 0,4%.

Алтай тілі 1948 жылға дейін ойрат тілі деп аталған. Ол тіл негізінен Ресейдің Алтай Республикасында тұратын алтай халқының ұлттық, әдеби тілі. Алтай тілі оңтүстік (алтай, төлеңгіт, телеуіт) және солтүстік (куманды, тува, чалкан) диалектілеріне бөлінеді. Әдеби тілінің қалыптасуында оңтүстік диалектісінің (аптай кижи) үлесі басымырақ болған.

Алтай халқы 1928-1938 жылы латын әліпбиін қолданды, ал 1938 жылдан бері орыс графикасына негізделген жазуды пайдаланады. Алтай тілін қырғыз бен қазақ тілінің моңғол тілдік әсерге көп ұшыраған аралық нұсқасы деуге болады. Осы пікірлерден біз алтай тілінің де хал-ахуалы сол кездегі түркі тектес халықтардың тілінің күйін кешкендігін байқаймыз.

Алайда, Алтай әдеби тілінің негізі 1922 жылы оңтүстiк алтайлардың фонетика-морфологиялық құрылымы жағынан қырғыз тiлiне жақын диалектiлерiнiң ауқымында жинақталған. Осы мәселе төңірегінде ғылымда әр түрі пікірлер мен ғылыми тұжырымдар бар. Мысалы белгiлi ғалым Н. Бас-каковтың классификациясы бойынша «алтайский язык вместе с киргизским составляют киргизо-кыпчакскую группу восточнохуннской ветви тюркских языков». Сонымен қатар Н.А.Баскаков алтай тілі оңтүстік және солтүстік болып екі топқа бөлінетін алты диалектіден тұрады деп көрсеткен (Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. –М.,1958).

Жалпы, алтай тiлiнiң оңтүстiк тармағында алтай «алтай-кижи», төлеңгiт (төлеңгiт-теле, чуя говорларымен) және телеуiт деп аталатын үш диалект топтасқан. Алтайлар тiлi мен тегi жағынан қазаққа жақын халықтың бiрi. Ал, тарихта олардың өздерiнше бiр iздi атаулары жоқ. Өйткенi, алтайлықтар құрамында деп саналған кейбiр тайпалар өздерiн әлi күнге дейiн бөтен қауым өкiлi деп бiледi. Біздің ойымызша, бұған ең алдымен олардың тiлдерiндегi ерекшелiктерi себеп болса керек. Сонымен қатар Алтай халқының бiртұтас ұлт ретiнде толық қалыптасып болмағандығын байқатады. Академик Ә Қайдар мен М. Оразовтың пікірінше, «Олар түркі тілдерінің шығыс хун тармағының қырғыз-қыпшақ тобына енеді. Тілдерінде монғол тілінінен енген сөздердің саны мол» деген пікірінен біз олардың монғол тіліне де жақындығын байқаймыз.

Алтай тілінде сөйлейтін Алтай халқының тарихына тоқталсақ, Алтай елді мекенін адамдар көне замандарда – төменгі және жоғарғы палеолит дәуірінен қоныстанған. Б.з.б. ІІІ ғасырдың соңы мен ІІ ғасырдың басында Алтай тауларын түркі тайпаларының арғы атасы – ғұндар жайлап, жергілікті ұлыстардың көбісін өзіне бағындырды. Н.А.Аристов «Түркілердің бастапқы шығу тегі мен олардың ата жұрты туралы» деген мәселеде: «Түркілердің негізгі үлкен тайпалары алғашында Алтайды мекендеген. Алтайдағы жер-су аттары көне түркі халық аңыздарына енуі бұған дәлел бола алады. Ежелгі түркі мемлекеті ғұндар империясы болып есептеледі», - дейді. К.Т.Лайпанов, И.М.Мизиев өз еңбектерінде мынандай мәлімет береді: «Время существования всех прародин, кроме Алтайской, отнесено к IV-III тысячелетиям до н.э.» . Б.з. ІV – VІІ ғасырларында қазіргі алтайлықтар мен басқа да түркі халықтарының арғы тегі – көк түркілер осы аймақта тұрады, 552 жылы Алтай түркілері өз мемлекетін құрып, астанасын Орхон өзеніне көшіреді бұл жөнінде В.А. Могильников: «В это время Западно-Тюркский каганат достиг расцвета. Датоу укрепил свои позиции в Средней Азии и, пытаясь вновь объединить обе части каганата, объявил себя каганом восточных тюрок. В конце VI в. западные тюрки захватили земли теле, но последовавшие затем восстания этих племен подорвали силы центральной власти. Только в 615-619 гг. племена теле и соседние с ними сеяньто были окончательно покорены западными тюрками» дей келе, «В результате последних в 581г. это государство распалось на два каганата, враждующих между собой: Восточный, где правил Шаболио, и Западный, во главе которого встал Тардуш-хан (Датоу). После разделения быстро ослабевший Восточно-Тюркский каганат потерпел поражение от китайской империи»,-дейді. Л.Н.Гумилев, С.Г.Кляшторный, Д.Г.Савинов, Ю.С.Худяков еңбектерінде мынандай мәліметтер берілген: үлкен Хинганнан Кавказға дейінгі аралықта үстемдік жүргізген түркілердің солтүстік шекарасы Байкалға дейін созылып, Енесай (Енисей) мен Таулы Алтайды қамтыды, оңтүстік шекарасы Ұлы Қытай қорғанына, Тибет жеріне тірелді. 581 жылы қағанат екіге: Шығыс және Батыс қағандықтарға бөлінді. Қазіргі Алтай Республикасын қамтыған Шығыс Түрік қағандығы қытай шеріктерімен, араб сарбаздарымен, т.б. ұлыс - тайпалармен арадағы үздіксіз соғыстардың салдарынан VIІІ ғасырда күйреп тынады.

Одан көптеген тарихи-мәдени ескерткіштер: балбалдар, жан-жануар кейпіндегі шекіме бұйымдар, әшекейлер, былғары киім жұрнақтары, алтын белдіктер, сондай - ақ түркі әліпбиімен ойылған жазба мұрағаттары бізге сақталып жеткен. ІХ–ХІІ ғасылар аралығында бұл өңірде Енесей қырғыздары, қидандар, моңғолдар, т.б. кезек-кезек билік құрған. ХІІІ ғасырдан бастап алтайлықтар Шыңғыс хан негізін қалаған түркі-моңғол ұлыстарының құрамына кірді. ХVІІ – ХVІІІ ғасыларда олардың негізгі бөлігі жоңғар хандығына бағынды. ХVІІІ ғасырдың басында кейбір тайпалар орыс бодандығын қабылдай бастады. Бұл процесс 1755 – 57 жылы болған Қытай мен Жоңғарияның арасындағы жойқын соғыстан кейін күшейе түскен. Қырғыннан қашқан алтайлықтар Ресей өкіметіне бағынды. Бір бөлігі Қытайдың қол астында қалып қойады.

Жалпы, алтайлық сөзі Таулы Алтайдағы және ішінара Кузнецк Алатауындағы түркі тайпаларының жиынтық атауы. Солтүстік алтайлықтарға («қара татарларға») Бия өзенінің солтүстік жағалауы мен Телес көлінің солтүстік-батыс жағалауын мекендеген тобалар (тубалар), челкандар, лебединдер (Лебедь өзенінің аңғары) және құмандындар (Бия өзенінің орта ағысы) жатады. «Ақ қалмақтар», «алтайлықтар», «таулық», «биліктер», т.б. аталатын оңтүстік алтайлықтарға алтай кижалар, төлеңгіттер (теленгит), телестер мен телеуіттер жатады.

ХІХ ғасырда алтайлықтар Ресей империясының отарлық езгісінде болды. Шұрайлы жерлер тартып алынып, Ішкі Ресейден келген орыс шаруалары қоныстандырылды. Жерінен айрылған, зорлап шоқындырудан қашқан жергілікті халық тауға қашты және тайганы паналады. 1918 – 22 жылдары аралығында Таулы Алтай жеріне Кеңес өкіметі орнады. 1922 жылы 1 маусымда РКФСР құрамында Ойрат автономиялық облыс құрылды. Ертедегi қазақтар оларды «құба қалмақтар», «бiлеуiт қалмақтар» деп таныған. Ал, терiстiктегi тобына орыстар «қара татарлар» дейтiн айдар таққан. Алтай халқы өзiне көпе-көрiнеу жапсырылған осынау жалған атаулардан Кеңес өкiметi жылдарында да оңай құтыла салған жоқ.

Құтылғаны былай тұрсын, тiптi 1922 жылы алтайлықтар тұрған мекен «Ойрат автономиялы облысы» деген ат алып, Ресей Федерациясының құрамына ендi де, ондағы негiзгi халыққа «ойрат», яки «қалмақ» деген мүлдем бөтен нәсiлдiң есiмi жапсырылып, сол атау заң жүзiнде бекiттiрiлiп берiлген. Әдiлеттiлiк 1948 жылы ғана қалпына келтiрiлдi: бұл тайпалар бiрлестiгi «алтай» деген ортақ атты еншiлеп, олар тұратын аймақ «Таулы Алтай автономиялы облысы» болып өзгертiлдi. Ол 1948 жылы 7 қаңтарда РКФСР-дың Алтай өлкесіндегі «Таулы Алтай автономиялық облысы» деп аталды. Астанасы 1928 жылға дейін – Ұлала ауылы, кейін – Ойрат - Тура, 1948 жылдан бастап – Горно-Алтайск қаласы болды. 1990 жылы 25 қазанда Таулы Алтай халық депутаттарының облысы кеңесі Таулы Алтай АКСР-інің мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады және ол Алтай өлкесінің құрамынан бөлініп шықты. 1993 жылы қазанда елдің жоғары заң шығарушы органы – Эл Құрұлтай (мемлекеттік жиналыс) мемлекеттік рәміздеменің қажетті атрибуттарын – жалау мен гербті қабылдап, республиканың қазіргі ресми атауын заң жүзінде бекіткен. Алтайлықтардың бай ауыз әдебиеті бар. Оны ертегішілер (кайчы) мен жыршылар (қожанчы) жаттап алып, ұрпақтан ұрпаққа таратып келді.

Ауыз әдебиеті нұсқалары ХІХ ғасырдың 2-жартысынан қағаз бетіне түсіріле бастады. Эпос үлгілерінің 7 томы – «Алтай батырлары» жарық көрді. ХХ ғасырдың бас кезінде М.В. Мундус-Эдоков «Келін» (1927 жылы), «Бұрын және қазір» (1928 жылы) аталатын алғашқы пьесалар жазды. Алтай тұрғындарының тағдыры, бастан өткерген тарихи кезеңдері П.А. Чагат-Строевтың «Дана батыр» (1926 жылы), «Қара Қорум» (1929 жылы) поэмаларында, П.В. Кучияковтың «Күрес» (1932 жылы) пъесасында, «Шайтан аңғары» (1945 жылы) повесінде, С.Сұразақовтың «Тау қожасы» (1962 жылы) жинағында, Л.Қоқышевтың «Арина» (1959 жылы) романында шынайы бейнеленген.

Алтайлықтар сан ғасырлар бойы киіз үйде тұрып келді. Дәстүрлі сән өнері – сырмақ басу, басқұр өру, алаша, кілем тоқу, тері илеп, зерлеу, кесте тігу кәсібі әлі ұмытылмаған. Алтайлықтар тілінде «Алтайдың чолмоны» («Алтай жұлдызы», 1922 жылдан) республикалық газет, т.б. басылымдар шығады. C.Пірназар пікірінше, «Алтай тiлi, iшкi қайшылықтарының соншалықты молдығына қарамастан, Алтай Республикасындағы «алтай» деп аталатын халық туының астына бiрiккен туыстас тайпалардың төл тiлi болып саналады». Оның 1922 жылы негiзi қаланған әдеби тiлi оңтүстiк алтайлардың фонетика-морфологиялық құрылымы жағынан қырғыз тiлiне жақын диалектiлерiнiң ауқымында жинақталған. Белгiлi ғалым Н. Баскаковтың классификациясы бойынша ол қазiргi қырғыз тiлiмен бiрге түрiк тiлдерi шығыс бұтағының қырғыз-қыпшақ тобын құрайды. Жалпы, алтай тiлiнiң оңтүстiк тармағында алтай «алтай-кижи», төлеңгiт (төлеңгiт-теле, чуя говорларымен) және телеуiт деп аталатын үш диалект топтасқан.

Ал солтүстiк алтай тiлiнiң әдеби тiлден айтарлықтай айырмасы бар. Ол өзiнiң генеалогиялық ерекшелiгiне орай түрiк тiлдерi шығыс бұтағының ұйғыр-оғыз тобына, соның iшiнде хакас шағын тобына жатады. Ғалымдар Алтай баурайындағы осы алтай, тыва, хакас, тофа, туфа, шор, шұлым, қарағас, бараба тiлдерiн кейде ортақ бiр атаумен «алтай тiлдерi» деп те атайды.

Алтайдың жазба тiлiнiң тарихы өткен ғасырдың қырқыншы жылдарынан бастау алады. Ол орыс графикасымен жасалды. Содан берi дамытылып, осы заманға жеткiзiлген қазiргi әлiпбиiнде 37 таңба бар. Олардың 33-i орыс фонемаларымен үндес келсе, 4 әрiп тiлдiң спецификалық дыбыстарын бiлдiредi. Алтай әлiпбиiндегi 26 дауыссыз дыбыс 23 таңбамен белгiленедi, ал 8 дауысты жалқы түрiнде және қосарланып келулерi арқылы 16-ға дейiн жетедi.

Алтайдың түстiк және терiскей беткейлерiнде монголоид нәсiлдес ең әдепкi тұрғындар б.з.д. V-IV ғасырларда пайда болған. Байқалдың арғы жағалауынан ауа көшiп жеткен олар осындағы еуропоеид тектес аборигендермен қым-қиғаш араласып, өзiндiк түр-сипаттарын ала келедi.

Саян мен Алтайдың солтүстiк бетiндегi түрлi тайпалық-рулық құрылымдардың түрiктенуi кейiнгi Көк түрiктер дәуiрiнде, Ұйғыр және Енисей қырғыздары қағанаттарының тұстарында (VII-IX ғ.ғ.) одан әрi жалғаса түстi. Белгiлi түрколог-ғалым Лев Гумилев бүгiнгi шорлардың, құмандылар мен қулардың (лебедi, чалкан) ата-бабалары сол кездерi түрiктенiп кеткен деп есептейдi.

Алтай тайпаларының бұдан кейiнгi тағдыры кейiннен «қара қытай» атанған қидан жұртының уақытша үстемдiк құруымен, ал XII ғасырдың соңында наймандардың билiкке келеді.

Бұған дейiн Хангай-Алтай тауларының арасында, iшiнара Алтайдың етегiнде тұрып келген наймандар қидандарды Саян-Алтай сауырынан тырқырата қуып шығып, бiрнеше тайпаның басын бiрiктiредi. Сол тұстары қатарына керейттер (керейлер) мен меркiттердi қосып алған Наймандар Орта Азияда сол кезде ең iрi мемлекеттiк құрылым болады.

Бүкiл түркi жұрты үшiн ең қасиеттi қара шаңырақ, жер жиһанның ұжымағы саналатын өтүкен алабын ендi наймандар жүз жылға жуық уақыт бойы емiн-еркiн билеп-төстейдi. Олардың иелiгiндегi жердiң көлемi терiстiгiнде Ертiстен басталып, түстiгiнде Шығыс Түркiстанға дейiнгi тұтас территорияны, яғни ендi алты ғасырдан кейiн «Жоңғария» атанатын ұлан-ғайыр атырапты алып жатқан.

Тарихтан белгілі найман тайпасы шын мәнiнде де өте бiр қуатты мемлекеттiң тiзгiнiн ұстап тұрған. Бұдан кейін Шыңғыс хан бастаған моңғол-татар әскерлерiнiң ең бiр шешушi шайқастарды тап осы найман тайпасымен өткізген. Бұдан кейін алтайлықтар орыстардың ығына жығылып, 1756 жылы осы империяның боданына айналды.

Қорыта айтқанда Алтай халқының қалыптасуы дәл осындай иiрлi иректi жолдардан өткен. Оның бiзбен қандық және туыстық жақындығы мол екендiгiн халқының құрамында қазақта да бар, сондай-ақ басқа бiрқатар түрiк жамағаттарынан табылатын көптеген рулардың кездесетiндiгi айғақ.

Бiздiң белгiлi ғалымымыз Рахманқұл Бердiбай осы алтайлар құрамында қазақ, өзбек, ноғай, қарақалпақ, қырғыз халықтарында бүгiнде ұшырасатын қыпшақ, найман, жетiсары, далмат, мұндыз, көбек, жүз, меркiт, төлеңгiт, тассақал, мерет, ұранғай, ошы, тоңжан, төлеуiт, еркiт, күзен, қомдош, орғоншы, төлес, баят, алмат, тодош, кергiл, үйлiп, чапты, сағал, ара сынды рулар мен сүйектер бар екендiгiн жазады. Қазақта мұндағы қыпшақ, найман, төлеңгiт, төлеуiт атауларының бар екендiгi рас. Сонымен қорыта айтқанда тарихи деректерден біз алтай халқы түркі халықтарының бір бұтағы екендігін аңғарамыз.

Алтай әдеби тілі алтай халқының тілі ол тілде 53 мың шамасында адамдар сөйлейді. 1993 жылдан бастап алтай тілі мемлекеттік мәртебесін алып Алтай Автономды Республикасының тілі деп жарияланған осы тілде ұлттық мектептер, алтай тілі мен әдебиеті пәні пед университеттер мен колледждерде оқытылады. Ол тілде бүгінде бірнеше газетттер «Алтайдьпт Чолмоны», «Ажуда», «Ойдшг уни»), журналдар «Эл Алтай» и «Кан Алтай», балаларға арналған журнал «Солоны» шығып тұрады. Іс-қағаздары, оқулықтар, ғылыми, көркем әдебиеттер шығады. Алтай тілінің тарихы мен тілі С. С. Суразаков атындағы ҒЗИ алтай тілімен айналысады (Горно-Алтай қ-сы). Ол тілдің келешегі бар деп ойлаймыз.