ОқУ Әдістемелік кешені пәні «Қыпшақтану»



бет42/79
Дата20.04.2022
өлшемі1,31 Mb.
#31662
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   79
Байланысты:
6 Лекция Кыпшактану

Қарашай-балқар тілі

Қарашай-балқар (қарачай, балқар/малқар) тілі – түркі тілдері қыпшақ тобының қыпшақ-половец топшасына жатады.



Ерекшеліктері:

Фонетикасы бойынша – 8 дауысты (а, е, ы, и, о, ө, у, ү);

Сөз басында қатаң дауыссыздың келуі (тау «тау», күн «күн»);



Ч, ш дыбыстарының сақталуы (челек «шелек», аша- «асау, жеу»);

Инициалды (сөз басында) дж( джиырма «жиырма»)қолданылуы;

Ассимилятивті өзгерістер: дн>нн,нл>лл,нд>мн, нъд >нън, нб>мб, дл>лл (меннен<менден «менен» толла<тонлар «тондар, тұлыптар», кесимнен<кесинден «өзіңнен», омбир<он бир «он бір», келелле<келедилер «олар келе жатыр»);

Морфологиясы бойынша – көпше түр жалғауы толық және ықшамдалған тұлғада жұмаслады: -ла, -ле және –лар/-лер;

салыстырмалы шырай аффиксі - -лай/-лей;

инфинитив тұлғасы –рға/-рге

терминативті көсемше тұлғалары –ғалы, -ғынчы, -ғанлай (джазғанлы «жазғалы бері», келгинчи «келгенше/келгенге дейін», киргенлей «кіргені сол еді, кіргендей-ақ»);



кесімді келер шақ (бедущее обязательное время) –рық, -нық, -лық, (қаллықма «мен қаламын»);

Синтаксисі бойынша – әрекет субъектісі бар бейпредикативті оралымдар қатысатын есімшелі, көсемшелі және қимыл есімді жай сөйлемдер көбірек қолданылады;

Лексикасы бойынша – осетин, адыгей, абхаз тілдерінен енген сөздер, осы халықтарға ортақ мифологиялық атаулар көптеп кездеседі (құдайлар мен батырлардың, қаһармандардың есімдері.)

Диалектілері: қарашай-бақсан-чегем немесе ч дыбысты (чокающий) (әдеби тілдің негізі болып саналады), малқар немесе ц дыбысты (цекающий), холам-бизигей немесе аралас диалекті.

Жазуы: араб әліпбиіндегі дәстүрлі жазу, 1925 ж. бастап – латын, 1937-1938 жж. – орыс әліпбиі.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   79




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет