Студенттерге өзін-өзі бақылау сұрақтары мен тапсырмалар

1.Қаза әдеби тілінің негізін салушы кім?.

2. Қазақ тілінің өзіне тән белгілер.

3.Ауызша әдеби тіл үлгілері.

4. Қазақ тілі қандай әліпбилерді қолданды?

5. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде әлеуеті қандай?

Профессор Н.А.Баскаков қарақалпақ тілінде дыбыстардың артикуляциялық базасы тілі арты болып келетінін ескере келіп, бұл тұрғыдан қарақалпақ тілі қазақ, ноғай тілдеріне жақын деген пікір айтады. Түркі тектес тайпалардан қалыптасқан қарақалпақтар ерте заманда, сондай-ақ орта ғасырларда Амудария мен Сырдария атырабында, Арал маңы мен Касипидің солтүстік жағалауын мекендеп, Орта Азия, Батыс Сібір және Шығыс Еуропа тұрғындарымен үнемі қарым-қатынаста болған. XVIII-XIX ғасырлардан бастап қарақалпақтар Арал теңізінің мен Амудария атырабын мекендей бастайды. 1897 жылы Арал маңында 115 мыңдай қарақалпақтар өмір сүрді, олардың 63215-і Амудария атырабында, 20000 қарақалпақ Хиуа хандығында болды. 15 мыңдайы Ауғанстанда тұрған. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы: «Қарақалпақстан Республикасы – Өзбекстан Республикасының құрамындағы ұлттық-мемлекеттік құрылым. Жер аумағы – 164,9 мың км, халқының саны – 1, 420 млн (1995 ж.) адам. Қарақалпақтар бүкіл тұрғындардың 32,1 пайызын, өзбектер – 32,25%, қазақтар – 26,36% түркмендер – 5%, орыстар – 1,6%-ын құрайды. Астанасы – Нүкіс қаласы. Ресми тілі – өзбек, қарақалпақ тілдері [6, 578],– деген мәліметтер келтіреді. Ал профессор С.Бизақов қарақалпақ халқының жалпы саны туралы былай дейді: «Халықаралық статистиканың 2009 жылғы есебі бойынша 660 мыңдай адам екен. Олардың 93 пайызы Өзбекстан Республикасының құрамындағы Қарақалпақ Автономиялы Республикасын мекендейді» .

Қарақалпақ халқы Аралдың оңтүстік бөлігінде тұрған ирантілдес көне, жартылай көшпенді тайпалардан, түркітектес және монғолтілді әртүрлі этникалық топтардан құралған. Қарақалпақ руларының аттарынан печенегтер, оғыз, қыпшақтар, Алтын Орда, қазақ, түркмен және өзбек халықтарын құраған рулармен байланысы аңғарылып тұрады.

«Қазақстан» энциклопедиясында: «Қарақалпақтардың көпшілігі XVII ғасырда және XVII ғасырдың орта кезінде Сырдарияның ортаңғы ағысы мен сағасындағы алапты мекендеп, Ноғай ордасына, ол ыдырағаннан кейін Қазақ хандығына қарады. XVIII ғасырда қарақалпақтар қазақтардың кіші жүзі құрамында болды»,– деп жазады.

XIII ғасырдың аяғында қарақалпақ жеріне Хиуа хандығының жорығы күшейеді. 1811 жылы Хиуа хандығы қарақалпақтарды жаулап алып, оларды Амудария сағасына көшіреді. Хиуа хандығына бағынғысы келмеген қарақалпақтар 1855-56 және 1858-59 жылдары оларға қарсы көтерілске шығады.

Патшалық Ресейдің 1873 жылғы жасаған жорығының нәтижесінде Амударияның оң жағалауындағы қарақалпақтар Ресейге қосылады. Ол 1887 жылы Түркістан генерал-губернеторына қарайтын Сырдария облысының құрамына енеді.

1917 жылғы желтоқсан айының бірінші жартысында Амударияның оң жағалаудағы қарақалпақ жерінде Кеңес Өкіметі орнады. 1924 жылы Түркістан АКСР-нің қарақалпақтар тұратын аудандарында Қарақалпақ АО-сы құрылды. Оған Хорезм республикасының Қарақалпақ округі қосылды. 1925 жылы Қазақ АКСР құрамындағы Қарақалпақ Автономиялы облысы деп аталып, 1930 тікелей РКФСР құрамына енсе, 1932 жылы Қарақалпақ АКСР деп аталды, 1936 жылы ҚАКСР Өзбек КСР құрамына енді.

Қарақалпақ халқының ауыз әдебиеті бай және қазақ халқының ауыз әдебиетімен ортақ тұстары өте көп. Қарақалпақтар арасына да «Едіге» жыры кең тараған және ауыз әдебиеттерінде Орыс би, Орманбет би аттары жиі кездеседі.

Қарақалпақ халқының ауыз әдебиетінде «Қырық қыз», «Ашық Ғаріп», «Шадияр» сияқты эпостық, лиро-эпостық жырлар ерекше орын алады. Қарақалпақтардың жазба әдебиеті XVIII ғасырдан басталады. Жиен жырау, Күнқожа Ибрайымұлы, Әжінияз Қасыбайұлы, Бердақ Қарғабайұлы, Омар Сүгірбабатұлы, Әжінияз Қасыбайұлы, Омар Өтеш, Құлмұрат, Сыдық шайыр сияқты ақын-жыраулар қарақалпақ әдебиетінің дамуына зор үлес қосты. Энциклопедиядағы қарақалпақ жазба әдебиеті XVIII ғасырдан басталады дегенмен келісе қоюға болмайтын сияқты. Жоғарыда аты аталған жыраулар өз туындыларын ауызша шығарған және осы заманға дейін олар жыршы, жыраулардың айтуы бойынша жеткен.

Қарақалпақ ауыз әдебиетінің озық үлгілеріне Жиен жыраудың «Босқан ел» толғауы мен Бердақтың «Ақымақ патшы» дастанын, сондай-ақ Әжінияздың «Боз отау», Бердақтың «Ерназар би», «Айдос би» сияқты тархи тақырыпқа құрылған жырларын жатқызуға болады.

Кеңес Өкіметі кезінде А.Мусаев (1880-1936), С.Мәжитов (1869-1938), А.Өтепов (1904-1934), А.Дабылов (1893-1970), С.Нұрымбетов (1900-1971) сияқты ақындар қарақалпақ поэзиясының дамуына ұйытқы болса, онан кейін поэзия әлеміне келген А.Бегімов, Ж.Аймырзаев, М.Дәрібаев, А.Шамұратов, Б.Қайыпназаровтар қарақалпақ поэзиясына сыршылдық лирика, сатира, юмор, мысал т.б. жанрларды ала келді.

Қарақалпақтардың ауыз әдебиетін зерттеу өткен ғасырдың 20 жылдары қолға алына бастаған. Оны алғаш зерттегендердің бірі – Қаалы Айымбетов.

Қарақалпақ тілін ғылыми тұрғыдан зерттеуде профессор Н.А.Баскаковтың еңбегінің маңызы зор. Қарақалпақ тілін қазақ тілінен ерекшелендіріп тұратын басты белгі – оларда і дыбысының болмауы. Қазақ тіліндегі і дыбысының орнына қарақалпақ тілінде й (ій) дыбысы қолданылады. Осы ерекшелікті ескеретін болсақ, үндестік заңы қатаң сақталатын бұл тілде 4 жұп дауысты яғни, сегіз дауысты дыбыс болуы тиіс. Профессор Н.А.Баскаков қарақалпақ тіліне кейінірек кірген дыбысқа ә дыбысын жатқызады. Яғни, ә дыбысы түркі тілдерінде араб тілінен енген сөздердің әсерінен пайда болған. Ал қарақалпақ тілін зерттеушілердің қарақалпақ тілінде 11 дауысты дыбыс бар дегеніне келетін болсақ, олар орыс тілінен енген и, у дыбыстарын қосып тұр деп түсінген дұрыс.

Көптеген түркі тілдес халықтар тәрізді қарақалпақтар да Кеңес Өкіметі орнағанға дейін араб әліпбиін қолданған. Араб әліпбиі қарақалпақ тілінің дыбыстық жүйесін дәл бере алмады әрі оны халық жаппай қолданған жоқ.

Қарақалпақ тілінде екі диалект бар: қазақ тіліне жақын солтүстік-шығыс диалекті және өзбек, түркмен тілдеріне жақын оңтүстік-батыс диалекті. Қазіргі қарақалпақ тілі солтүстік-шығыс диалектінің негізінде жасалған».

Қарақалпақтардың негізгі бөлігі XVI ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың ортасына дейін қазақтармен аралас өмір сүрді. Бірақ шаруашылық түрі жағынан қазақтардан ерекшеленіп тұрды. Қазақтар үлкен аймаққа көшіп-қонып жүрсе, қарақалпақтар жартылай көшпенді болды. Мал шаруашылығымен бірге жер өңдеумен, балық аулаумен айналысты. Ұзақ уақыт бойы қазақтармен араласа өмір сүргендіктен, бұл екі туыс тіл бірі-біріне өте жақын болып кеткен. Дегенмен 1936 жылы Өзбекстан құрамына енгеннен бастап қарақалпақ тіліне өзбек тілінің ықпалы күшейгені анық. Өзбек ұлтының сан жағынан басымдығы өзбек тілінің ықпалын жылдан-жылға күшейтіп келеді. Бұған қоса Қарақалпақстан Республикасының мемлекеттік тілі өзбек және қарақалпақ тілі болуы да қарақалпақ тілінің жағдайын мүшкілдете түсуде.

«Орта Азияда орналасқан түркі тілдерінің бір-біріне ықпалын зерттеу – ареалдық әдістің міндеті. Орналасу ретіне қарай ареалдық лигвистикаға бір-біріне өте жақын тілдермен қатар, бір-бірінен біршама алыс тілдер де зерттеу обьектісі болады. Орта Азиядағы түркі тілдерінің бір-біріне жақындық, ұқсастық дәрежесі әр түрлі: қазақ, қарақалпақ тілдері бір-біріне өте жақын болса, өзбек, түрікмен тілдері біршама алыс. Бірақ замандар бойы шектес террирорияда өмір сүру жиі араласуды қажет етеді. Сондықтан аталған тілдердің қазақ тіліне ықпалы, айталық қыпшақ тобындағы башқұрт тіліне қарағанда көбірек болады»,–деп профессор М.Томанов туыстас тілдердің көршілес болуының да тілдің лексика-фонетикалық құрамына ықпалы зор болатынын айтып кеткен.

Қарақалпақ тілінде дауысты дыбыстардың үндесуімен қатар, дауыссыздардың да үндесуі, яғни ілгерінді, кейінді ықпал заңдылықтары қатаң сақталған. Сөздің соңғы дыбысы үнді немесе ұяң болса, оған жалғанатын қосымша да үнді немесе ұяңнан басталады. Мысалы, қар-дың, жем-нің т.б. Егер өздің соңғы дыбысы дауысты дыбысқа аяқталса, оған жалғанатын қосымша үнді немесе ұяңнан басталады. Мысалы, ана – ана-ны, ана-дан т.б.

Қазақ тіліндегі сияқты қарақалпақ тілінде де қ, к, п қатаңдарына аяқталған сөздерге дауысты дыбыстан басталған қосымша жалғанғанда қ, к дыбыстары ғ, г дыбыстарына, п дыбысы б немесе у-ға айналады. Бірақ көптік жалғауының тек -лар, -лер нұсқалары ғана бар. Бұл, әрине, өзбек тілінің әсері және өзбек орфографиясының әсері.

Қарақалпақ тілі ноғай мен қазақ тіліне жақын болғанымен, оған оғыз, қарлұқ тілінің әсері тигені сезіледі. Профессор С.Омарбеков қазақ әдеби тілінде қ, к дыбысынан басталатын сөздердің қарақалпақ қазақтарының тілінде ғ, г дыбысынан басталу себебін былай түсіндіреді: «... өзбек тілі мен қарақалпақ тіліндегі г, ғ дауыссызына қатысты сөз басы ұяңдығының арғы төркіні ортақтығынан деп түсіну орынды. Өйткені бұл екі тілдің екеуінде де сөз басында г, ғ ұяңдары пайда болуының басты бір себебі – осы оғыз тілдерінің әсері болуы мүмкін. Оның бер жағында өзбектер мен қарақалпақтардың арасында елеулі тілдік қарым-қатынастың бұрын да, күні қазір де бар екенін бәріміз жақсы білеміз».

Н.Дәуқараев атындағы тілі білім және әдебиет инстиуты мен Тарих, археология және этнография институы негізінде 2012 жылы құрылған Қарақалпақ гуманитарлық ғылыми-зерттеу институтында қарақалпақ әдебиеті мен фольклоры бөлімі және қазіргі қарақалпақ тілі бөлімі бар.

1992 жылы Қарақалпақстан Республикасы деген атауға ие болғанымен, Өзбекстан Республикасы құрамынан шыға алмай отырған Қарақалпақстанда шешілмей жатқан түйткілді мәселер көп. Арал теңізінің тартылуы республиканың табыс көзі болып саналатын балық шарушылығының құлдырауына әкеп соқты. Апат аймағына айналған Қарақалпақстанда демографиялық көрсеткіш те жақсы емес. Соңғы кезде қарақалпақ халқының Қазақстанға қоныс аударуы байқалып отыр. Сондықтан Өзбекстан Республикасы қарақалпақтарға қатысты саяси ұстанымдарын өзгертіп, елдің экономикалық дамуын қолға алуы керек.

Ссондай-ақ Қарақалпақстан Республикасында қарақалпақ тілінің бүгінгі жай-күйі де алаңдатарлық күйде. Қарақалпақ тілінің болашағы Өзбекстан Республикасындағы тіл саясатының оң шешімін табуына байланысты болып отыр.