Оқу құралы I бөлім Қостанай, 2016 2

 
 
139 
дейдi. 
Бишынайлы  болмысты  аттап  өту  үшiн    адамдар  бiр-бiрiмен  қосылып 
“абсурдтық 
дүниеге”, 
оның 
шектелгенiне, 
өлiмге, 
жалпы 
дүниенiң 
жетiлмегендiгiне,  мәнсiздiгiне  қарсы  шығып  көтерiлуi  керек,  -  дейдi  француз 
ойшылы  А.Камю.  Алайда,  мұндай  дүниеге  түңiлуден  туған  бiрiгушiлiк  бiрде-бiр 
адам болмысының мәселесiн, әрине, шешпейдi. 
Дiни  экзистенциализм  бұл  мәселенiң  басқа  шешiмiн  ұсынады.  Г.Марсельдiң 
ойынша, адамдар шынайы болмысты заттардың болмысымен теңейдi. Ал шынайы 
болмыс,  негiзiнен  алғанда,  әрқашанда  тұлғалық  болмыс.  Болмыс  -  “Ол  емес”, 
“Сен”,  сондықтан  адамдардың  Құдай  алдындағы  бiр-бiрiмен  iштесуi,  ең  құпия 
тереңде  жатқан  тебiренiстерiмен  бөлiсуi  -  шынайы  болмыстың  алғышарты.  Ол 
үшiн,  яғни  басқа  адамның  терең  сырына  жетiп  шынайы  болмыстық  дәрежеге 
көтерiлу тек махаббат арқылы ғана iске асады. 
Г.Марсельдiң  бұл  ойларын  дамытқан  М.Бубер,  Э.Левинас  сияқты  еврей 
ойшылдары болды. Олардың ойынша, адамның дүниеге деген  қарым  -  қатынасы 
екi жақты, өйткенi оның сөздiгiнде екi негiзгi сөз бар. Олардың бiреуi “Мен  мен 
Сен” болса, екiншiсi “Мен мен Ол”. Дүние адамзат тәжiрибесi ретiнде “Мен мен 
Олға” жатады. “Мен мен Сен” адами шынайы қарым - қатынасты тудырады. Олай 
болса, адам алдында дүниеде болудың екi мүмкiндiгi бар. “Мен мен Сен” шынайы 
болмысты  тудырса,  “Мен  мен  Ол”  -  адами  қарым-қатынастарды  заттандырады. 
“Сен”  деп  қарым  -  қатынасқа  түскен  адам  -  ол  заттардың  арасындағы  зат  емес. 
Мен  оны  тануға,  зерттеуге  тырыспаймын,  өйткенi  мен  онымен  қарым  - 
қатынастамын.  Егер  ол қатынастардан шыққанда ғана,  мен  оны  тани бастаймын. 
Тану, бiлу - “Сеннiң” алшақтауына әкелiп соғады. 
“Мен мен Сеннiң” қарым-қатынасын махаббатпен теңеуге болады.  
 Алайда, адам болмысының трагедиясы “Мен мен Сеннiң” қарым-қатынасының 
сарқылу, я болмаса, құралға айналу мүмкiндiгiнде. 
Экзистенциализм философиясының iрi өкiлiнiң бiрi - Виктор Франкл. Ол қазiргi 
қоғамдағы адамдардың қасiретi - ноогендiк (nous,-грек сөзi, - ақыл-ой, зерде, рух; 
genesis,-грек сөзi,- дүниеге келу, пайда болу;) невроздарда, яғни,  адамдардың өмiр 
сүрудiң  мән-мағнасынан  айырылып  қалуында    деген  пiкiрге  келедi.  Соңғыны 
В.Франкл  “экзистенциалдық  вакуум”  деген  ұғыммен  бередi.  Өз  болмысының 
мән-мағнасынан  айырылып  қалған  кейбiр  адамдар,  рухани  жүдеулiктен  арылу 
үшiн  “Құдайды  iздеу”  жолына  түссе,  екiншiлер  -  нашақорлық  пен  iшiмдiктiң 
сағымында,  үшiншiлер  -  қоғамдағы  тәртiпке  қарсы  бағытталған  қылмыстық  iс-
әрекеттерге,  төртiншiлер  суицидке  (өз-өзiн  өлтiру)  дейiн  барады.  Өзiнiң 
гуманистiк көзқарасынан таймайтын В.Франкл өмiрдегi ақуал қандай қиын болса 
да,  тiптi  жазылмайтын  сырқат,  өлiмнiң  өзi  болмасын,-  адам  өз  өмiрiнiң  мән-
мағнасын  жоғалтпау  керек  деген  терең  ойға  келедi.  Өзiнiң  екiншi  Дүниежүзiлiк 
соғыс  кезiндегi  Бухенвальд  концлагерiнде  болған  экзистенциалдық  тәжiрибесiн 
сараптай  келе,  В.Франкл      тек  қана  өз  өмiрiнiң  мән-мағнасын  сақтап  қалған 
адамдар  ғана  сол  тозақтан  құтылғанын,  ал  өмiрдiң  мән-мағнасын  жоғалтқан 

 
 
140 
көпшiлiктiң “малға ұқсайтын тобырға” айналып құрығанын айтады. 
 
ХХ ғ. христиандық философия 
    
Христиандық  философияның  негiзгi  мәселесi  -  ол  болмысты  тану  болып 
есептеледi.  Е.Жильсон  оны  былайша  тұжырымдайды  :  “егер  екi  философ 
болмысты  түсiнуде  екi  жақта  болса,  онда  барлық  жағынан  да  олар  бiр-бiрiне 
қарама-қарсы. 
Бұл философия “болмыс” (esse) және “дүниедегi бар”, өмiр сүрiп жатқанды (ens) 
бiр-бiрiнен  айырады.  Болмыс  категориясы  тек  қана  мәңгi,  абсолюттi,  құдiреттi 
өмiр сүрiп жатқан Құдаймен теңелсе, нақты бұл дүниеде өмiр сүрiп жатқан заттар 
- жаратылған, өтпелi, олардың болмысқа тек қана қатысы ғана бар, яғни уақытша 
келген. 
Жак  Маритеннiң  айтуына  қарағанда,  әрбiр  болмыс  өмiр  сүру  мен  мәндiлiктен 
тұрады. Мәндiлiк “Бұл зат не
?
”,- деген сұраққа жауап берсе, мысалы, - тас, “өмiр 
сүрудiң”  қоятын  сұрағы  тiптi  басқаша:  “Ол  бар  ма
?
”,  яғни,  дәл  қазiр  өмiр  сүрiп 
жатыр  ма,  әлде  жоқ  па
?
  Олай  болса,  бұл  дүние  кездейсоқты,  оның  шеңберiнде 
әрбiр  заттың  болуы  да,  болмауы  да  мүмкiн.  Нақтылы  дүние  тәуелдi,  өз-өзiне 
жеткiлiксiз,  тек  қана  Құдай  толыққанды  кемелiне  келген  болмыспен  тең  ,  -деп 
қорытады өзiнiң ойын Ж.Маритен. 
Христиандық  философияның  негiзгi  мәселелерiнiң  бiрi  -  сенiм  мен  бiлiмнiң 
ара-қатынасы. Бұл мәселенiң дiни шешiмiн алғаш рет Орта ғасырда Ф.Аквинский  
тапқан  болатын.  ХХ  ғ.  дiни  философия  осы  шешiмдi  бұлжытпай  орындап, 
қадағалап  отыруға  тырысады.  Ол  шешiм  -  бiлiмге  қарағанда  сенiмнiң 
басымдылығы.  Дiни  сенiм  мен  ақыл-ой  арқылы  дүниетану  -  бiр-бiрiне  қарсы 
емес, бiрiн-бiрi ығыстырмайды, керiсiнше, бiрiн-бiрi толықтырады, олар бiр өзенге 
құятын екi бұлақ сияқты. Егер ұлы И.Кант уақытында “дiндi ақыл-ой арнасының 
шеңберiнде  қарау  қажет”,  -  деген  болса,  қазiргi  дiни  философтар,  керiсiнше, 
“ақыл-ойды  дiннiң  шеңберiнде  қарау  керек”,-  деген  пiкiр  айтады.  Олардың 
ойынша,  ол,  әсiресе,  ХХ  ғ.  ғылыми-техникалық  революцияның  жетiстiктерiн 
сараптау үшiн аса қажет. 
Ойлап қараңызшы: күннiң iшiне 1млн. жуық жер сияқты планеталар сиып кетуi 
мүмкiн. Ал күн - қарапайым орта жұлдыз. Ал олардың саны 200 млрд. артық
!!!
 Ал 
осының бәрi “нүктеден” пайда болды!! 
Ал христиандық философияның бұл ғылыми жаңалыққа берген бағасына келер 
болсақ, олар бұл ашылған жаңалық Құдайдың “жоқтан” бар дүниенi жаратқаны 
жөнiндегi  дiни  қағиданы  ғылыми  түрде  дәлелдейдi  деген  пiкiрге  келедi.  Олай 
болса, 
бұл 
теорияның 
ақиқаттығына 
күмән 
келтiруге 
болмайды.(М:клоналды”Долли”,”Ева” қабырғадан) 
Шындығында,  христиандық  философияның  қойған  мәселесi  өте  өзектi,  бiрақ, 
оны сәл өзгертсек, онда ол адамның  дүниетану мүмкiндiгi моральдық сананың 
бақылауында  болып,  бүкiладамзаттық  құндылықтардың  шеңберiнде  даму 

 
 
141 
қажеттiгiне  келiп  тiреледi.  ХХ  ғ.  бiр  жағынан  ақыл-ой  арқылы  дүниетанып,  оны 
қайта өзгертудiң орасан-зор мүмкiндiктерiн ғана көрсетiп қоймай, сонымен қатар, 
“ғылыми  өр  көкiректiктен”  сақ  болу  қажеттiгiн  көрсеттi.  Ғалымдар  ашқан 
жаңалықтарын  дереу  дүниеге  еңгiзiп,  адамзат  пайдасына  жаратуға  тырысады. 
Бiрақ,  ол  жаңалық  бiзге  пайдасымен  бiрге,  көп  ойламаған  терiс  салдарын  өмiрге 
әкелiп, қоғам алдында неше-түрлi жаңа қауыптердi тудырады. Адамзат алдындағы 
көп  экологиялық  мәселелердiң  пайда  болуының  терең  себептерiнiң  бiрi,  мiне, 
осында. 
ХХ  ғ.  христиандық  философия  туғызған  iрi  тұлғаның  бiрi  -  Пьер  Теяр  де 
Шарден (1881-1955 ж.ж.). Негiзгi еңбегi “Адам құбылысы” деп аталады.  
Дiни  философтың  қойған  негiзгi  мәселесi:  “Адам  Құдайдың  жаратқан 
Дүниесiнiң қонағы ма, я болмаса, сол жүрiп жатқан жаратылысқа өз үлесiн қосып 
оны  әрi  қарай  дамыта  ма
?
”  -  Егерде,  бұл  Дүние  дайын  күйiнде  адамға  берiлсе, 
онда адамға тек қана оның ғажаптығына таңғалып, оған табынудан басқа ешнәрсе 
қалмайды. Ал егерде Дүниенiң басы да, аяғы да болмай, бiрақ ол үне бойы жаңару, 
өзгеру  (эволюция)  үстiнде  болса,  онда  адамның  бұл  Дүниеге  келуiнiң  негiзгi 
мақсаты  -  оны  әрi  қарай  дамытып,  көркейтiп,  өзгертуiнде  болса  керек  деп 
қорытады П. Т. де Шарден. 
П.Т.  де  Шарденнiң  ойынша,  ғарыштың  өмiр  сүруi  мен  әрi  қарай  өрлеуiнiң 
негiзiнде  екi  энергияның  (күш-қуаттың)  тiкелей  қатысы  бар.  Олар  - 
тангенциалдық,  яғни  физикалық  күш-қуат  және  радиалдық,  яғни  психикалық, 
рухтық. Егер тангенциалдық күш Дүниенiң элементтерiн бiр-бiрiне тартып, оның 
бiртұтастығын  қамтамасыз  етiп  отырса,  радиалдық  энергия  оларды  алға  және 
жоғарыға, күрделенуге әкеледi. 
Дүниенiң тарихи дамып күрделенуi, негiзiнен үш ғарыштың өткен сатыларымен 
байланысты. Олар: өмiр алды; өмiр; ой. 
Бiрiншi  -    “өмiр  алды”  сатысында  галактиканың  қалыптасуы  мен  оның 
химиялық күрделенуi басталады. Жер бетiндегi жылы неше-түрлi минералдар мен  
тұздар  ерiген  суларда  күннiң  сәулесiнiң  энергиясы  арқылы  неше-түрлi  күрделi 
химиялық  қосындылар  пайда  болып,  ақырында  өмiрдiң  алғашқы  тұрпайы  микро 
түрлерi дүниеге келедi. 
Екiншi - өмiр сатысында жер бетiнде тiршiлiктiң миллиондаған түрлерi дүниеге 
келiп биосфера қалыптасады, оның ең әсем гүлi - адам дүниеге келедi. 
Үшiншi - ой сатысында адамның қалыптасуы мен дамуы басталып бүгiнгi күнге 
дейiн  жетедi.  П.Т. де Шарденнiң ойынша,  қазiр  бiрiккен  адамзаттың  қалыптасуы 
жүрiп жатыр. Адамзатпен бiрге жер бетiнде жаңа қабат - ноосфера, яғни ақыл-ой 
қабаты  қалыптасып  жатыр.  Адамзаттың  әлеуметтiк  өрлеуi  -  материя  мен  тiрi 
табиғаттың өрлеуiнiң, күрделенуiнiң, дамуының жалғасы.  
Осы  тұрғыдан  П.Т.  де  Шарден  кейбiр  христиан  дiнiндегi  моральдық 
қағидаларды  сынға  алады.  Әсiресе,  енжарлық,  мойын  ұсынушылықты.  Адам 
өмiрге белсендi түрде қатысуы керек, яғни оның өмiрдегi негiзгi мақсат-мұраты - 
жасампазды  еңбек  дәрежесiне  көтерiлу  болмақ.  “Жақсы  христианин  Дүниенiң 

 
 
142 
жаратылу  процесiне  белсендi  қатысады,  цивилизациялық  ағымның  белсендi 
мүшесiне айналады”. Жамандық - енжарлық, жақсылық - белсендiлiк. 
Сонымен  бiрге  П.Т.  де  Шарден  ұжымдық  өмiр  сүруге  шақырады. 
Жалғыздықтағы  адам  рухани  жетiле  алмайды.  “Менiң”  жетiлуiм  ұжымдық  сана 
арқылы ғана жүрмек. 
Қазiргi қоғамдағы дағдарыс - өрлеудiң дағдарысы. Адамзат Дүниенiң әрi қарай 
өрлеуiнiң  негiзгi  күшiне  айналғанын  сезiнедi,  екiншi  жағынан,  осы  сезiмнен 
қорқып, оған күмәндана бастайды. Ал осы iзгiлiктi iстi әрi қарай жалғастыру үшiн 
адамзатқа белгiлi бiр рухани тiрек қажет. Ол тек “өмiрден де жоғары” құдiреттi 
күш болуын талап етедi. Ол адамзаттың алдында әрқашанда шамшырақтай жанып 
тұруы  керек.  Ол  оны  аспандағы  ең  күштi  жарқыраған  жұлдызға  теңеп,  оған 
“Омега” нүктесi деген ат қояды.  
 Ойшылдың  ойынша,  Омега  кеңiстiк  пен  уақыт  шеңберiнен  тыс,  Дүниенiң 
алдында тұрып өзiнiң психикалық радиалдық энергиясы арқылы бүкiл өмiр сүрiп 
жатқанның  бәрiне  де  өз  әсерiн  тигiзiп  жатқан  құдiреттi  күш.  Ол  күш,  негiзiнен 
алғанда,  сүйiспеншiлiк,  ал  оның  ең  кiшкентай  ұрығы  -  ол  молекуланың  iшкi 
тарту  күшi.  Сонымен,  П.Т.  де  Шарденнiң  Омегасы  христиан  дiнiнiң  Қүдайына 
ұқсамайды - ол таза рух, сананың жиынтығы, сонымен қатар, дүниенiң әрi қарай 
дамып күрделенуiнiң негiзгi себебi. 
П.Т. де Шарденнiң философиясы ХХ ғ. адамзат ой-өрiсiне өзiнiң зор ықпалын 
тигiздi.  Оның  себептерiнiң  бiрi  -    ғылымның  жетiстiктерiне  сүйене  отырып 
Дүниенiң дамуы  жөнiндегi бiртұтас iлiмдi тудыру қажеттiгiн көрсеткенiнде болса 
керек.  Екiншiден,  оның  адамзатты  жасампаздық  еңбекке,  соның  негiзiнде  жер 
бетiнде ноосфераны тудыруға шақырған шабытты ойлары да көп адамдарға өзiнiң 
зор  әсерiн  тигiздi.  Үшiншiден,  оның  адамға  деген  зор  сенiмi,  гуманизм  мен 
өрлеудiң  бiр-бiрiмен  байланысты  екенiн  көрсеткенi  де  бүгiнгi  дағдарыстағы 
адамзатқа  шынайы  сабақ  болды.  Ал,  ендi  осы  ХХ  ғ.  тудырған  орасан-зор 
қайшылықтар мен тебiренiстер  қазiргi Шығыс философиясында қалай шешiледi
?
 
Ендi осы сұраққа жауап беруге тырысайық. 
 
ХХ ғасырдағы Шығыс дiни философиясы 
 
   ХХ  ғ.  ғылыми-техникалық  революция,  соның  негiзiнде  пайда  болған  орасан-
зор  өндiргiш  күштер,  мемлекеттер  арасындағы  экономикалық,  мәдени,  саяси 
қатынастардың  күрт  өсуi  Шығыс  елдерiнiң  ақуалын    “батыстандыра”  бастады. 
Шығыс елдерi заманның қойған талабына сәйкес келетiн жауаптар iздей бастайды. 
Бiр  жағынан,  әрине,  олар  өздерiнiң  өндiргiш  күштерiн  Батыс  дамыған 
елдерiндегiдей  қылып  дамытып,  халықтарының  өмiр  сүру  деңгейiн  өсiргiлерi 
келедi.  Екiншi  жағынан,  Батыс  елдерiндегi    рухани  тоқыраушылық  оларды 
үрейлетiп,  мыңдаған  жылдардағы  жиналған  мәдениет  құндылықтарына,  өмiр 
салтына, әдет - ғұрпына соққы тигiзе ме деген алаңдаушылықты тудырады. 
Сонымен, бiр жағынан, сыртқы ықпал, екiншi жағынан, ұлттық-мәдени мұраны 

 
 
143 
сақтап  қалу  мәселесi  Шығыс  елдерiндегi  рухани  өмiрде,  негiзiнен,  үш  ағымды 
тудырды. 
1.  Кертартпа  ағымдағы  күштер  (регрессизм)  ұлттық  рухани-мәдени 
құндылықтарды сақтап қалу қажет, Батыстан келгеннiң бәрi - шайтандық нәрселер 
деген пiкiр айтады. Батыстың ықпалына қарсы тұратын ең күштi құрал - ол дiнБұл 
бағыттағы  ойшылдардың  ойынша,  “тағдыр  -  алдын-ала  анықталған”,  әлеуметтiк 
өрлеу  дегенiмiз  - жалған,  алдайтын нәрсе.  Адамның негiзгi  мақсаты  -  әлеуметтiк 
дамудың  биiк  сатысына  көтерiлу  емес,  карманы  (туа  бiткен  тағдырды)  тазартып 
келесi  дүниеге  келгенде  бұрынғыдан  жоғарырақ,  таза  рухқа  ие  болу.  Осындай 
көзқарастарды  тарататын  саяси-дiни  ұйымдар  “Джан-Сингх”,  “РСС”  (Индияда), 
Джамағаат  -и-  ислами  (Пакистан,  Афганистанда)  т.с.с.  Бүлардың  бәрi  де  дiндi 
“таза  ұстауға”,  тек  қана  Құранның  негiзiнде  өмiр  сүруге  шақырады,  “Құран  - 
бiздiң  конституция”  деген  ұран  көтередi.  Олардың  ойынша,  мемлекеттi  Имам 
(қоғамның  дiни  басшысы)  Шариаттың  негiзiнде  басқаруы  керек,  ал  барлық 
қайшылықтарды  шешетiн  дiни  сотшы  -  Қади  болуы  қажет.  Жер  бетiндегi  бүкiл 
халықтардың арманы  - теңдiк пен әдiлеттiлiк  - тек қана саясат пен дiн бiр-бiрiне 
қосылғанда ғана келедi деген пiкiр ұстайды. 
2.  “Батысшылар”  ағымындағы  (вестернизм)  күштердiң  ойынша,  ұлттық 
құндылықтар  дегенiмiз  -  артта  қалушылықтың,  надандықтың,  ыдыраудың 
символдары.  Сондықтан,  тезiрек  Батыс  құндылықтарын  өмiрге  еңгiзiп,  қабылдау 
қажет.  Сонда  ғана,  Шығыс  елдерi  дәуiрдiң  қойған  талаптарына  сай  келiп 
“жалпыадамзат  цивилизациясына”  қосылады.  Ал  соңғыны  олар  Батыстың 
жетiстiктерiмен теңестiредi. 
Ал  дiн  мәселесiне  келер  болсақ,  олар  оны  “әр  адамның  ар-ұжданының  iсi, 
таңдауы”,-  деген  пiкiрге  келедi.  Қазiргi  уақытта  дiн  мемлекеттен  бөлiнуi  керек. 
Бiлiм  беру  саласында  жастарға  “ағарған  тәлiм-тәрбие  беру  қажет”.  Осының 
негiзiнде  қазiргi  ғылым  мен  техниканың  жетiстiктерiн  игерiп,  өмiрде  кеңiнен 
қолдануға мүмкiндiк алуымыз керек деген пiкiрдi таратады. 
3.  “Прогрессистер”  ағымындағы  ойшылдар  Шығыс  елдерi  бұрынғыдай  өмiр 
сүре алмайтынына көздерi жетiп, өзгерiс, жаңару, реформаларды қолдайды. Ол 
үшiн  Батыс  қоғамында  пайда  болған  көп  жетiстiктер  кеңiнен  таратылып 
қолданылуы  қажет.  Ол,  әсiресе,  экономика  саласында  керек  ақ.  Бiрақ,  сонымен 
қатар,  ұлттық  рухани  құндылықтар  жаңа  өмiрге  бейiмделiп  сақталуы  қажет.  
Олай  болса,  оларды  бiр-бiрiмен  ұштастыру  керек.  Сонымен  қатар,  олардың 
ойынша,  дiни  құндылықтарды  жаңа  өмiрге  сай  етiп  өзгерту  қажет.  Шығыс 
елдерiндегi  мыңдаған  жылдар  iшiндегi  философия  саласындағы  қалыптасқан 
дәстүр  -  ол  сенiм  шеңберiндегi  ойлау  мен  тебiрену.  Сондықтан,  Шығыс 
философиясын дiннен бөлiп алып қарау тiптi мүмкiн емес. 
Ендi  Шығыс  елдерiндегi  дiни-рухани  ақуалға  келер  болсақ,  онда  “Құдай 
ашылған”  дiндермен  қатар  (Христиандық,  Ислам)  “Құдайды  ашпаған”  дiндер  де 
бар  (Конфуциандық,  даосизм,  буддизм).  Бiрiншi  дiндерге  келер  болсақ,  ондағы 
Құдай  трансцеденттi,  абсолюттi,  кеңiстiк  пен  уақыттың  шеңберiнен  әрi  жатқан  

 
 
144 
мәңгiлiктi. Ол адамзатқа өзiнiң “сөзiмен” ашылады. 
Екiншi  дiннiң  түрлерiне  келер  болсақ,  ондағы  Құдай  -    дүниенiң  рухани 
алғышарты болғанымен, бiрақ ол тұлға емес. Құдай болмыстың ең биiк сатысы, 
ол  табиғаттан  бөлiнбеген,  бiрақ  Ол  ұғымның  тозағына  түспейдi,  Оны  сөзбен 
жеткiзе  алмаймыз. Мұндай жағдай  Құдай  жөнiндегi  арнаулы  iлiмдi  (теологияны) 
талап  етпейдi.  Сонымен  қатар,  Табиғатқа  деген  табыну  сезiмiн  тудырып,  оны 
қайта  өзгертуге  бағытталған  iс-әрекеттердi  терiске  шығарады.  Егер  христиандық 
дiн  Құдай   өзi      жаратқан жетiлмеген табиғатты  тарту  ретiнде  адамға берiп,  оны 
танып-бiлiп,  қайта  өзгерту,  өз  мүддесiне  жарату,  оған  өз  билiгiн  жүргiзу  құқын 
берген  болса,  “Құдай  ашылмаған”  дiндерде  Табиғатқа  адам  өз  билiгiн  жүргiзе 
алмайды,  оған  табыну  қайсыбiр  үстемдiктi  терiске  шығарады  -  адам  табиғатқа 
тиiспей, тек қана өз-өзiн ғана өзгертiп үне бойы жетiлу үстiнде болуы керек. 
ХХ  ғ.  аяғына  қарай  дүниедегi  ең  жас  дiн  -  исламның  рухани  ықпалында  өмiр 
сүрiп жатқан елдерде дiни сананың күрт өсуi байқалады. Оның негiзгi себебi - осы 
дiннiң  ерекшелiгiнде  жатса  керек.    Ислам  -  тек  қана  адамның  жан-дүниесiн 
баурыйтын дiн ғана емес, сонымен қатар, ол қоғам болмысының әлеуметтiк, саяси, 
құқтық салаларын да бақылауға алып отырады. Мысалы, аятолла Хомейни (Иран 
революциясының көсемi) өзiнiң “Исламдық басқару” деген еңбегiнде “Исламдық 
құқтық  мемлекеттiң”  қазiргi  Еуропа  елдерiндегi  құқтық  мемлекеттерден 
артықшылығын Құран арқылы көрсеткiсi келедi. Оның ойынша, Еуропа елдерiнде 
заңдарды  шығаратын  арнаулы  мекемелер,  заңгерлер,  депутаттар  т.с.с.  Олардың 
қол астынан шығатын заңдар әрқашанда жетiлмеген, кемелiне келмеген, өйткенi, 
әр-түрлi әлеуметтiк топтар өздерiнiң мүдделерiн қорғау жолында заң қабылдайтын 
мекемелерге  өздерiнiң  ықпалын  тигiзiп  заңның  бұрмалауына  әкеледi.  Мiне, 
осындай  ғасырлар  бойы  Шариаттың  негiзiнде  қалыптасқан  ислам  елдерiндегi 
қоғамдық  сана  модернизация  барысындағы  өзгерiстердi  қабылдай  алмайды, 
өйткенi  олар  Шариаттың  көп  нормаларына  қайшы  келедi.  Олай  болса,  “дiни 
фундаментализмнiң” терең түп-тамырын бiз осы тұрғыдан түсiнуiмiз қажет. 
Ал  ендi  ХХ  ғ.  ислам  ойшылдарына  келер  болсақ,  олардың  қозғаған  негiзгi 
мәселелерi - ол ислам цивилизациясының ерекшелiктерi мен ислам дiнiндегi адам 
жөнiндегi қағидалар. 
Мысалы,  Иран  философы  Сеид  Хосейн  Наср  ислам  цивилизациясының 
символы  ретiнде  өзеннiң  ағысы  емес,  Каабадағы  алты  қырлы  тасты  көрсетедi. 
Яғни, ислам қоғамы үне бойы өзгерiсте емес, ол тұрақты да бiр қалыпты. Алайда, 
Батыста  тараған      “исламның  тұрақтылығы  iрiп-шiрумен  тең”,-  деген  пiкiрге  ол 
үзiлдi-кесiлдi қарсы шығады.  
Екiншi ерекшелiк - Құдай, ғарыш және адамның бiрлiгi мен өзара байланысын 
мойындау  болып  табылады.  Оның  үлгiсi  ретiнде  табиғаттағы  заттардың  бiрлiгi 
мен өзара байланысын алуға болады. 
Үшiншi ерекшелiк - исламның тазалығы, Мухаммед пайғамбардың аяндарының 
қатаң сақталуы. 
Соңғы өте маңызды ерекшелiк исламның “Алладан басқа құдай жоқ, Мухаммед 

 
 
145 
оның пайғамбары” деген өзектi қағидасы. 
Исламның  негiзгi  қағидаларына  тоқтала  келе,  С.Х.Наср  Құран  дегенiмiз  - 
сөзбен, символдармен берiлген табиғаттың сыры”, - деген пiкiрге келедi. 
Адам  мәселесiн  талдай  келе,  өзiнiң  “Бiлiм  және  киелiлiк”  деген  еңбегiнде 
С.Х.Наср  “архирейлiк”  және  “прометейлiк”  адамдарды  бiр-бiрiмен  салыстырады. 
Архирейлiк  адам  -  жер  мен  аспан  арасындағы  көпiр,  ол  Құдай  алдында  жердегi 
iстерiне жауап беруге тиiстi. Ол кеңiстiк пен уақыттың шеңберiнде щектелгенмен, 
негiзiнен алғанда, рухани пәнде. 
Ал  прометейлiк  адамға  келер  болсақ  -  ол  жердегi  дүниенiң  туындысы,  оның 
негiзгi қамы - Құдайды ұмыт қылу. Киелiлiк сезiмдi жоғалтып, ол өз табиғатының 
ындынының  құлына  айналады.  Ол  -  өз  қажеттiктерiн  өтеймiн  деп  табиғатты 
ойрандатады,  ең  жоғарғы  қазiргi  технологиялар  оның  тәкәппарлығын  әрi  қарай 
өсiредi. Ф.Ницшенiң  “Құдай өлдi” дегенi ол прометейлiк  адамның рухани өлiмiн 
көрсетедi. 
Екiншi  Иран  философы  Али  Шари-ати  ислам  бiрiншi  болып  халықтың 
тарихтағы, қоғам өмiрiндегi шешушi рөлiн көрсеттi, - деген пiкiрге келедi.  
Ал ендi оның адам мәселесiне деген көзқарасына келер болсақ, бiрiншiден, адам 
табиғат пен табиғаттан жоғары пәнделерге қарағанда бiрiншi орын алады, өйткенi,  
оның өзiндiк санасы мен iзгiлiгi бар;  
екiншiден, оның өзiндiк дербес ырқы, еркi мен таңдауы бар;  
үшiншiден, ол саналы пәнде, ол оның ең құнды қасиетi;   
төртiншiден, ол жасампаз пәнде;  
бесiншiден, адам идеалға табынады;  
алтыншыдан, адам  -  моральдық,  ар -  ұжданы  бар пәнде.  Бiрақ,  тек  қана өзiнiң 
Құдайға  деген  махаббатының  арқасында  ол  өзiнiң  биiк  дәрежесi  мен  жетiлуiне 
мүмкiндiк алады, яғни адам идеалдық дәрежеге көтерiледi. 
А.Шари-Атидiң ойынша, идеалды адамның үш жағы бар. Олар: ақиқат, iзгiлiк, 
әсемдiк,- басқаша  сөзбен  айтқанда  -  дүниетану,  этика,  өнер.  Құдайдың  ырқының 
негiзiнде  адам  табиғат  жұмағынан,  өзiн  оятатын  шөлге  түстi,  -деп  қорытады 
ойшыл. 
Ал  ендi  мәселенi  нақтылай  түсiп  ХХ  ғ.  Шығыс  елдерiнiң  ұлы  ойшылдарына 
келер болсақ, онда үндi дiни философы  Свами Вивекананданы келтiруге болар 
едi.  Оның  ойынша,  егер  “Азияның  дауысы  әрқашанда  дiннiң  дауысы  болған 
болса,  Еуропа  дауысы  -  саясаттың  дауысы”.  Еуропа  цивилизациясының  түп-
тамыры  -  көне  гректерге  кетедi.  Олар  тек  қана  жағалай  ортаны  жақсартуды 
ойлаған,  сыртқы  өмiрдi  басым  ұстап,  армандауды  елемеген.  Ал  Азияға  келер 
болсақ, Шығыс философиясы адамның iшкi рухани өмiрiн талдауға бағытталған. 
Мiне,  Шығыс  ой-өрiсiнiң  артықшылығы  осында,  өйткенi,  “көз  алдымыздағы 

жүктеу/скачать 2,04 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: