Оқу құралы Қостанай 2016
Табиғи апатта болатын қауіпсіздік мәселелері
жүктеу/скачать 368,75 Kb.
|
Суюндикова Ж.Т. Адам экологиясының негіздері
| Табиғи апатта болатын қауіпсіздік мәселелері. Адамзат тарихы – бұл тек әскердің, әскери жорықтың, ұлы патшалықтың құрылуы мен құлау кезеңі ғана емес, бірақ қалалар мен ауылдардың қирау, адамдар мен жануарлардың өлімітабиғи қауіпті апаттар. Бұлар табиғи апаттардың болуы. Олардың қатарына жер сілкіну, вулкан атқылауы, су тасқыны, тайфундар, цунами, ауылдық сел, қар тасқыны және басқа да табиғи үрдістер жатады, егер олардың саны өссе, онда адамның қолынан жасалған объектілер мен адамдардың өліміне алып келеді.
Ерте кездегі табиғи апаттардың анық немесе жасырын түрде суреттелуі адамдардың есінде айқын сақталған, мифтерде және аңыздарда, көне кітаптарда бұл оқиғалар жазылған. Библияда, мысалы, шындығында әлемдік болмаған, яғни жаһандық, «әлемдік топан су» бейнеленген. Жердің әр бөлігінде мезгілімен топан су болады, бірақ олардың кейбіреулері ғана шындығында апат мінезін көреді. Сонымен, 1931жылы Қытайдағы Янцзы өзенінде орасан зор тасқын 300 мың км2 жерді шайып алып кетті. Жеке бөліктерде, соның ішінде Ханькоу қаласында су төрт ай ішінде ғана кетті. Библияда, сонымен қатар, Содом және Гоморра қалаларының жойылуы туралы айтылады: « Құдай Содом мен Гоморруды да қоңыр жаңбырмен ағызды және Құдайдан аспан оты және тез қаланы жойды, қала адамдарын да жойып алып кетті». Сонда тағы Иерихон қаласының қирауы туралы да сипатталған. Мамандар библиядағы әңгіме қалаларды жоятын жер сілкінісі белгілері жайында жеткілікті анық айтылған. Көптеген зерттеушілер аңыз болған Антрактиданы жер сілкінісі кезінде астан-кестені шыққан үлкен арал деп есептейді. Геркуланум және Помпеи қалалары Везувий вулканының нәтижесінде бұзылған және күлдің астында қалған болатын. Кейде вулканның атқылауы және жер сілкіну үлкен толқынның көтерілуі – цунамимен бірге ереді. 1883жылы Индонезиядағы Кракатауда вулканның атқылауы болды, одан жалғаса жер сілкінісі болып, 20м дейінгі биіктікке тасқын көтеріліп, өз алдына үлкен апат болды. Көршілес халық тығыз орналасқан Ява мен Суматра аралдарына дейін жетіп, шамамен 300мың адамның апатына алып келді. Халықаралық Қызыл Крест Қоғамдық Одағының және Қызыл Жартыайдың 1967ден 1991жж дейінгі мәліметтеріне сүйенсек әлемде 7млн аса адам қаза болған, ал 2млн адам зақым алды. Адамдардың қаза болуының негізгі себептері сұрапыл апаттан, бұл кезеңде қуаңшылықтан (1,3млн адам), дауылдан (0,8млн адам), жер сілкінісінен (0,6млн адам). Дегенмен, апаттың көптеген түрі топан су (1,36млн) мен авариялық жағдайлармен(1,25млн) байланысты. Апат пен залалдың өсуінің негізгі себебі халықтың орналасуы. Жердің көптеген бөлігі елді аймақтар бола бастағандықтан, жер сілкінісі елді-мекен территорияларында көп болуы мәлім. Халық санының өсуі және өнеркәсіптің дамуы қоршаған ортаның құлдырауына алып келеді. Мысалы, ормандардың жойылуы және көп мал жаю санының артуы қуаңшылық пен апаттарға алып келді. Кедей адамдар бай адамдарға қарағанда дүлей апатқа осал болады. Дәл солар ең биік бөктерде көшкін болатын жерлерде қоныстанады. Дәл солар циклон болатын өзен жағаларында қоныстанады. Дәл солар көшпелі және нашар салынған үйлерде тұрады да, жер сілкінісі жердің бетінен бәрін алып кетеді. 95% дүлей апаттың құрбанына Жердің 70% тұрғындар тұратын дамып келе жатқан елдер айналады. Сонымен қатар мемлекеттер арасында да теңсіздік те болады. Африкадағы қуаңшылық пен тілсіз жау Солтүстік Америкаға қарағанда көп шығын алып келеді. Сонымен, 1967ден 1991 жылдар аралығындағы терең апаттардың қатарынан 22% Америкада болды, ал 15% Африкада. Сонда да, дегенмен, 60% адамдарың қаза болуы Африкада болды, тек 6% Америкада. Кедей елдерде дүлей апаттан қорғанудың мүлдем дамымағаны айдан анық. Дүлей апат мөлшері өсетін айқын материалдық шығынға алып келеді. 1960жылдары әлемдік шығын 10млрд долл. теңестірілді, 70жж. – 30млрд долл., ал 80жж. – 93млрд долл. Бұл шығынның көп бөлігі (60%дан аса) мемлекеттің өнеркәсіптік дамуына кетті, дегенмен, проценттік қатынаспен есептегенде ЖҰӨ көлемінен экономикалық шығын дамушы елдер үшін жоғары болды. Дамыған елдердегі апат кедейліктің жабық шеңберінің ажырамас бөлігі: кедейлік апатқа алып келеді, ал апат кедейлікті күшейтеді. Адам экологиясын зерттейтін мамандар үшін дүлей апаттың айқындалуының жоғарғы көрсеткіші – оның адамдардың өмір сүруіне зардабы. Смитсонов институтының(АҚШ) нақты апат бөлімінің дүлей апаттан қаза болған адамдар саны ғаламшарымызда жыл сайын орта есеппен 50мыңды құрайды. Әлемдегі 90% дүлей апатты төрт типке бөлуге болатыны есептелді: су тасқыны (40%); тропикалық циклондар (20%); жер сілкінісі (15%); қуаңшылық (15%). Қаза болғандар саны бойынша бірінші орында тропикалық циклондар, су тасқыны көптеп жиі және де үлкен материалдық шығынға алып келеді. Сондықтан, дүлей апат – бұл қоғам үшін табиғат процесстерін жоятын жағымсыз құбылыс. Ең алдымен, олар адамдардың қазасына алып келеді және вулканның атқылауы улы газдардың таралуына, жер сілкінісде үйлер мен өнеркәсіптік ғимараттардың қирауы, селден аққан таза емес тасқын және т.б. Ауылшаруашылық өнімдердің жазық далаларда және плантацияларда, сақтау қоймаларында және складтарда жойылуы ауылшаруашылық жануарлардың жойылуы аштыққа алып келеді. Коммуналды-санитарлы инфрақұрылымның, соның ішінде, су құбыры мен канализацияның бұзылуы көбінесе жұқпалы аурулардың таралу көзіне алып келеді. Көшкіннен, жер сілкінісінен, тропикалық циклоннан және көптеген басқа да дүлей апаттардан қоғам тартатын шығындар өсіп келеді. Бұл төтенше жағдай себептеріне тереңдетілген ғылыми зерттеулер жүргізіліп жатқанына қарамастан орын алып жатыр, сонымен қатар кейбір аудандардың шығындарын қысқартуға көмектесетін дүлей апатқа қарсы тұратын жаңа әдіс ойлап табу. Қауіп-қатер тек материалдық құндылықтарға ғана емес, бірақ та кейбір табиғи құбылыстарға да төніп тұр. Апат жағдайында көмек көрсетудегі қиын әдіс-тәсілдер оның болдырмау тәсілінен қарағанда апаттың келіп жатқан кезінде жақсы дамыған. Қатал табиғи құбылыстар өзімен бірге тропикалық циклонды елестетеді. Бұл орталық атмосфералық қысымның түсуінен тропикалық ендіктегі атмосфералық мықты. Оның қауіптілігі туындайды, егер оның бір немесе барлық элементтерінің қызметі жоғары шенге жеткенде қалалар мен ауылдарға, егін мен ауылшаруашылық жерлерге төнеді. Желді дүлей айдау көптеген шығындарға алып келеді. Тропикалық циклон солтүстік бөліктегі Бенгал шығанағына 12қараша 1970жылы теңіз деңгейінен 6метрге қатты күшейуімен көтерілген. Бұл құйынның нәтижесінде шамамен 300мың адам қаза тапты; тек егістіктің жойылуы 63млн долл. теңестірілді, бірақ бұл сандар барлық жалғасқан құйынның шығынын көрсетпейді. Балық аулау аймағында 60% халық қырылып және барлық аймақтың белоктық тағамдармен жабдықталуы төмендеткен 65% балық аулау жерлерін жойып кетті. Тропикалық циклон – көбінесе әр аймақта орташа есеппен жылына бірден жиырмаға дейін өзгеріп отыратын мезгілдік құбылыс. Жылына спутниктерден Атлантикада туындайтын 110циклон қарастырылады. Бірақ олардың тек 10-11 құйынмен немесе тропикалық теңіз дауылмен теңестірілген жоғарғы көлеммен көтеріледі. Су тасқыны – бұл басқа төтенше табиғи апаттармен салыстырғанда көбірек орын алатын дүлей апат. Су тасқыны тұрақты да, уақытша су ағысынан болуы мүмкін, сонымен қатар белгілі су арнасы жоқ аудандарда болуы да мүмкін. Қуаңшылық аудандарда ағыста арналар өзі ақ суға толады. Су тасқыны толып кеткен арнадан, су аңғардан асып жатқанда болады. Адамды су тасқынына бейімдеу мәселесі өте қиын, себебі, су тасқыны халыққа жағымсыз әрекеттің қасында және мекен ету ортасын алады және жағымды жақтарын да. Су тасқынына қатысты қауіпті аудандардағы халық құнарлы жерлерді қолданыстағы сумен қамтамасыз етеді. Су тасқынынан өзендерден көбінесе тығыз орналасқан аудандар зардап шегеді: Үндістан, Бангладеш, Қытай. Қытайда жойқын су тасқыны көбінесе Хуанхэ мен Янцзы өзендерінің жағасында болады. Жүздеген үлкен бөгеттерге қарамастан, бұл жердің тұрғындары су тасқынынан қиыншылықтар көріп келеді. Су тасқыны бұл жерде жыл сайын болады, ал 20-30жылда апаттық мінез алады. Халық арасындағы құрбан болғандар – өте қайғылы. Ауылды жерлердегі көбіне көбіне ұлы шығындар ауылшаруашылық жануарларда және егіннің жойылуы. Су ауылшаруашылық құрал-сайманын, бидай, тыңайтқыш, қоймада сақталғандар, басқа да сумен жабдықтау көздерін, жолдарды құртады. Су тасқыны әртүрлі қалалық мүліктерге, құрылыстың барлық түрін қосатын құралдар, инженерлік ғимараттар мен коммуникацияны, тасымалдаушы көліктерді, өзен шаруашылығын шығынға алып келеді. Жанама шығындар әдетте адам денсаулығы және ортақ ынтымақтың нәтижесінде ортақтасады. жүктеу/скачать 368,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|