«Өзін-өзі тану» пәніне кіріспе: Оқу құралы/ Әзірлеушілер: Б.Қ. Құдышева педагогика ғылымдарының кандидаты; Г. Ж. Жұманова философия ғылымдарының кандидаты, доцент; С. С

Олар әлем құпияларын түсінуді, адам мен қоғамды кемелдендіруді міндет еткен «табиғи» дінмен тығыз байланыста болатын ғылымға зор көңіл бөлді.

Жаңа заманның басталуы антропологиялық такырып пен гуманизмді жаңаша пайымдаумен байланысты. XVII ғасыр «ақыл-парасат ғасыры» ретінде тарихқа енді. Бүл кезеңнің ойшылдары адам құпиялары, оның пешенесі, табиғаты, қоғамдағы орны мен жан дүниесі туралы толғанды. Олар адамның ізгіліктері мен кемістіктері, бейімділіктері мен құштарлықтары, адамгершілік ізденістері мен құлдыраулары туралы ой қозғады.

Француз философы Блез Паскаль адамның өзін іс жүзінде көрсете алмауы идеясына сүйене отырып, адамды бейнелі түрде «ойлай білетін қамыс» деп атады. Оның пайымдауынша, адам табиғаттағы ең болмашы қылтанақ, бірақ дегенмен де ойлайтын қылтанақ. Адамгершіліктің бастауын Б. Паскаль ақыл-ойдан қарастырды.

Ф. Бэкон, Р. Декарт, Спиноза, Лейбниц, Дж. Локк, А.Вольтер, Ж.-Ж. Руссо да үнемі даму үстіндегі тұлға ғана қоғамды қайта құруға қабілетті деп пайымдай отыра, адам бойындағы ең бастысы - ақыл-ой, ойлау қабілеті деп жариялады. Р. Декарттың атақты «Мен ойлай аламын, демек, мен тіршілік етемін!» деген нақыл сөзі

қанатты сөзге айналды.

Ағарту дәуірі құбылыс, идея, адамгершілік істер және олардың салдарларын парасатты және терең бағалауға қабілетті «дербес адамға» табынушылықты туғызды. Дәл осы кезде ақыл-ой, білім және оларға негізделген прогрестік тебіреніс айқын көріне бастады. «Ағарту» дәуіріндегі адамдардың танымдық оптимизмінің шегі болған жоқ. Парасаттың көмегімен қоршаған әлемді ғана емес, өзінді өзің де танып-білуге болады. Есептеуге, уақытты үнемдеуге, кеңістікті өлшеуге, табиғат құпияларын меңгеруге үйрене отырып, адам өзінің және де өз қабілетінің, дағдысы мен тілегінің әміршісі сезінді. Адам - өзіне өзі қожайын. Ол өз абыройы, өз ар-ұятының қалауынан басқа кез келген еркінен тыс көндіруді, өзіне деген өктемдікті мойындамай, топтық, отбасылық, тіпті діни бұғауды бұзды.

Француз ағартушысы Вольтер, адамның мәні туралы мәселеге қатысты Паскальмен пікір таластырды. Адамдардың жалғыздығы, әлсіздігі және қараусыздығы туралы Паскальдың идеясына ол «мәдени кауымдастық» құруға үмтылған қоғамдық тіршшік иесі ретіндегі адам туралы тезисін қарама-қарсы қойды. Вольтердің айтуы бойынша, өзіңе деген сүйіспеншілік, басқа да сезімдер, эмоция мен құштарлық адам әрекетінің басты себебі болып табылады.

Философ-материалистер Ламетри, Дидро, Гельвецийлер тұлғаның мүддесі мен қоғам мүдесінің парасатты түрде үйлесуін білдіретін «дұрыс түсінілген жеке мүддені» ескере отырып, адамдардың әрекетіндегі жеке мүдденің рөлін, адамның сезімдік-эмоционалдық табиғатын атап көрсетті. Мұндай «парасатты өзім-шілдік» адамның «қоғамдық игілікке», «қоғамдық бақытқа» ұмтылуын жоққа шығармайды. Француз материалистерінің «өзімшілдік мораль» деп аталатын идеясы жалпыадамзаттық адамгершілік қүндылыктарға ешқандай қайшы келмейді, керісінше тұлғааралық қарым-қатынасты ізгілендіруді көздейді.

Джон Локк адамгершілік нормалары мен мінез-құлық ережелері оған ішкі қажеттілік болғанда ғана адамның ізгілігін қамтамасыз ете алады деп атап көрсетті. Балаға деген адамгершілік қарым-қатынасты ол тәрбие құралын таңдауды анықтайтын, негізгі қағидат ретінде қарастырды: «Бала - өзіндік қүндылығы бар тіршілік иесі, сондықтан да өзін құрметтеуді талап етеді». Д. Локктың пікірі бойынша: «...барлық рақымшылдық пен барлық қадір-қасиеттің негізі - адамның ақыл-ойы қолдамаған кезде өз тілегін қанағаттандырудан бас тартуына қабілеттілігі болып табылады. Бұл қабілетті егер оған ерте жастан жаттықса, баланы бесігінен бастап өз тілегін басып отыруға және оның өз әуестіктеріне ермеуге баулып отырса, жеңіл және қарапайым болатын әдет арқылы жетілдіру қажет» [15, 437-6.].

Жаңа дәуірдің философтары ішінде Руссо да табиғи жақсылықты бастапқы қағидат ретінде тұжырымдағандардың қатарына жатады. «Адам табиғатынан мейірімді, - деп жазды Руссо. - Осы қағидатты адамдар - жауыздар дейтін анықтығы аз болмайтын шындықпен келісу үшін адам жүрегінің тарихын бақылау, барлық ақаулардың шығу тегін көрсету керек болады». (1764 ж. 13 қазандағы Ф. Крамерге хат).

Сонымен қатар Руссо, адамзат кемшіліктерінің шығу көзін зерттей отырып, былайша тұжырым жасайды: «Табиғат адамды бақытты және мейірімді етіп жасады, бірақ қоғам оны бұрмалап, 21 бақытсыз етеді. Тәрбиелей отырып, тәрбиеленушіні сүю керек, бұл негізгі ғана емес, ең бастысы. Және де адамды оның өзінің табиғатына сүйене отырып тәрбиелеу керек. Табиғат аясында қала өркениетінің азғындату әсерінен алыста тәрбиелеу көп дәрежеде табиғи ұмтылыс пен табиғи сезімнің дамуына мүмкіндік береді» [16, 108-6.].

Руссо адамды табиғат заңдарымен басқарылатын нысан ретінде қарастырды және тек осы жолда ғана құдіреттілікке жете алады деп есептейді. Ол жаман, бұрыс тәрбие баланың ішкі дүниесін бұзады, ондағы табиғат берген жақсы қасиеттерін құртады деп есептеген. Адамгершілікке тәрбиелеу «жүрек, пікір жэне ақыл» тек осы айтылған тәртіпте қалыптастыру» ең басты және кезек күттірмейтін педагогтік міндет деп есептеген [17, 10-6.]. Руссо балага тәрбиенің үш факторы әсер етеді: табиғат, адамдар және қоғам дейді. Әр фактордың өз орны бар: табиғат қабілет пен сезімді дамытады; адамдар оларды қалай пайдалануға үйретеді; заттар мен қүбылыстар тәжірибені байытады. Осылардың бәрі біріге отырып баланың табиғи дамуын қамтамасыз етеді, ал тәрбиешінің міндеті - осы факторлардың әсерін үйлестіру. Ұлы гуманист тәрбиені баланың өз бетімен коршаған әлемді сезіне, тыңдай, бақылай біліп, рухани дамып, білімге қаныға отырып, оны (тәрбиені) бала қуанышта өмір сүретін, белсенді, оптимизмге толы үдеріске айналдыруын жақтады.