7.2.5. Шақ категориясы Қимыл - іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен
байланысты болып өткендігін, бірақ болатынын
білдіріп, белгілі жолдармен жасалатын етістіктің
фамматикалық категориясы шақ категориясы деп
аталады.
Сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың
мезгілі, ш ақты қ мағынасы мынадай болады:
1) үнемі қайталаны п, дағды ға ай н ал ған іс-
қимыл, сөйлеп тұрған кезде болып жатқан қимыл,
іс-әрекет.
2) сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткен
қимыл, іс-әрекет.
3) сөйлеп тұрған кезде әлі болмаған, бірақ
кейін болуға тиісті қимыл-іс-әрекеттер. М ысалы,
Өнер, білім бар жұрттар тастан ся/?дйсалғызды (Алтынсарин).
Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, М а сат ы дайщ лпырар жердің жүзі (Абай).
Енді бүгін қарасам, Айналам бақыт кең жатыр. Бірімен-бірі туысқан, Қол ұст асқан ел жатыр (Ж ам б ы л ). Бұл
сөйлемдердегі
қалмайды, құлпырар, жатыр етіс-
тіктері мезгіл (ш ақ) м ағы насы н білдіруі жағЪі-
нан бірдей емес.
Салғызды деген салғызу қим ы -
лы ны ң сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кет-
кенін білдірсе,
қалмайды, құлпырар етістіктері
қалмау, құлпыру қимылдарының әлі болмағанын,
сөйлеп тұрған сәттен кейін болатыны н, ал
жа- тыр етістігі бұл қимылдың сөйлеп тұрған сәтте
болып оты рғаны н білдіріп тұр.
М ерзімдік мәнді білдіретін сөздердің бәрі
бірдей ш ақ м әнін білдіре бермейді. М ы салы ,
Ертеңгі елдің қамын ойлайтын азаматтары- мЫз азып^Тпоіғанын корген қария қатты күрсініп ,
үлкен ойға кетті (“Ана тілі”) деген сөйлемде
ертеңгі сөзі мезгіддік мән білдірсе де, оларда шақ-
ты қ қасиет ж оқ. Бұл сөзде ш ақты қ м ағы наны
білдіріп тұратын грамматикалық тұлға жоқ. Де-
мек, шақтық мағы на сөздің жалпы мағынасынан
ғана көрінбейді, ол мағынаны білдіретін арнайы
ф ам м атикалы қ тұлға болу керек.
Сонымен, сөйлеп тұрған сәтпен байланысты
қимылдың болу мезгілі үш түрлі. С оған сәйкес
етістіктің шақ түрі де - үшеу. Сөйлеп тұрған сәтке
байланысты, яғни сол сөтте болып жатқан қимыл-
ды осы ш ақ, әлі болмаған, бірақ кейін болатын
қимылды келер шақ, сөйлеп тұрған сәттен бұрын
болып өткен қимылды өткен шақ білдіреді.
Ш ақтық мағынаны білдіретін етістік көбінесе
жіктеліп келеді де, сол арқылы ж ақты қ м ағы на
беріледі. Жікгік жал ғау шақ көрсеткіштерінен (есім-
ше, көсемше, ж әне арнайы ш ақ жұрнақтары на)
кейін жалғанады.
Күрделі етістікке ж іктік жалғау оны ң құра-
мындағы көмекші етістікке жалғанады.
Қазіргі қазақ тілінде ш ақ категориясы мор-
фологиялық белгісіне, шақтық мағынасына қарай
