П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Pdf көрінісі

бет	706/879
Дата	03.12.2023
өлшемі	38,54 Mb.
	#133403

1 ... 702 703 704 705 706 707 708 709 ... 879

Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

(қайтып) орала, (қалып) қойып, (жылай) бастай
(мен) десем , кормесем, корсем, 2- жақта (сен) болыс болмасаң, (сендер) қысым корсеңдер, 3-жақта (ол) келсе, жиналса

қайтып ораламыз, (қалып) қойыпты,
(жылай) бастайды
кәсемш е тұлғалы етістіктер
жіктеліп қолданбаса, сөйлем аяқталмас еді, тия-
нақты да болмас еді:
(қайтып) орала, (қалып)
қойып, (жылай) бастай,
ал бұларды 1 және 3-
жақ ж іктік жалғаулары сойлемді тиянақты етіп
отыр. Ал есімше тұлғасы - тиянақты форма. Ол
бағы ны ңқы сөйлем нің баяндауыш ы болу үшін,
жоғарыда көрсетілгендей, тиянақсыз формадатұру
қажет болады. Сондай тиянақсы з форманың бірі
- шартты рай тұлғасы . Ш артты рай жіктелсе де,
онда тиянақтылық сипаты болмайды, сондықтан
да болса керек - шартты рай тұлғасы нан болған
бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы жіктеліп қол-
данылады, ол - өткен ш ақтұлғасы сияқты ерек-
ше тұлғамен, жіктік жалғаудың мүжілген түрімен
жіктеледі.
М айысса да сынбайтын болат па де-
сем...
(М ұстафин).
Көрмесем де, корсем де...
(Абай).
Қысым корсеңдер, осында келіңдер
(Сей-
фуллин).
Б ұл т ойға Ақан келсе...
(М үсірепов).
Сен болыс болмасаң...
(Әуезов).
Егер он бес м ы ң-
дай кісі ж иналса...
(М ұқанов). Бұл мысалдарда-
ғы 1-жақта
(мен) десем , кормесем, корсем,
2-
жақта
(сен) болыс болмасаң, (сендер) қысым
корсеңдер,
3-жақта
(ол) келсе, жиналса
деген
шартты рай тұлғалы етістіктер (бағы н ы ң қы )
сойлемнің баяндауышы болып, жіктеліп келсе де,
тиянақсы з, аяқталмаған форма болып тұр. Осы-
ның озінен шартты рай тұлғасы мен көсемше
тұлғаны ңтиянақсы зды қ, баяндауыш қызметінде
аяқталм ағанды қ сипаты бірдей, біркелкі емес
екенін байқаймы з, көсемш е тұлғасы жіктелсе,
тиянақты сипатқа ие бөлады. Ал есімше тұлғасы
- жеке тұрғанны ң езін д е-ақ тиянақты фөрма.
Сөндықтан есімше бағы ны ңқы сөйлемнің баян-
дауышы қызметін атқарғанда, тиянақсы з ф өр-
мада (жатыс, көмектес,
-дыктан
т.б.) немесе шы-
лау сөздерімен тіркесіп жұмсалады, ал көсемше
тұлғасы жіктелмей қөлданылады, шартты рай
тұлғасы жіктелсе де, тиянақсы з сипатта бөла бе-
реді.

524
МОРФОЛОГИЯ
К өсем ш е тұлғасы ны ң осындай ерекш елік
қасиеті оны ң басқа да кейбір қолданыстарынан,
әсіресе, біры ңғай мүш елердің, көбіне біры ңғай
баяндауыш тардың, қолдануларынан байқалады,
я ғн и көсемш е формалы етістік түбірленбей-ақ
(көбіне ж іктелм ей-ақ) етістіктің басқа тұлғала-
рымен, мысалы, есімше, жедел өткен ш ақ тұлға-
лы сөздермен бірыңғай мүше болып сөйлем ішінде
қолданыла береді.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 702 703 704 705 706 707 708 709 ... 879