П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- . Мақсаттық.
| Мезгілдік.
Мезғілдік мағынаны білдіретін сөз тіркестері уақытты, мезғілді, шақты меңзейтін есімдердің қозғалыс әрекетін білдіретін есімдермен тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: ертеңіне келу, сагат беске бару, туске жету, он айга кету, бір жылга бару. Куттіре-куттіре ертеңіне келгені (Ш аш кин). 3 . Мақсаттық. Мақсатгық мағынаны білдіретін сөз тіркестері -у ж әне -м ақ түлғалы қи м ы л есімдердің, кейде зат есімдердің қозғалыс мәнді етістіктермен тіркесуі арқылы жасалады. Оқуга бару, көмекке келу, қаралуга кету. Ақбалтырды алып, Тоқаш Қурышпайдың уйіне қонаққа барды (Ш а ш к и н ). Жылы киім жоқ, ауылда қалган жігіттер жаяу-жалпылай көмекке жугіріп кетіпті (Нүрпейісов). Адамның ішкі көңіл-күйін, сезімін білдіретін етістіктердің меңгеру қабілетін етістіктің басқа семантикалық топтарымен салыстыратын болсақ, мынадай ерекшелікті аңғаруға болады. Адамның ішкі көңіл-күйін, сезімін білдіретін етістіктер барыс жалғаулы сөздермен тіркесіп келіп, объектілік және пысықтауыштық қатынас- тағы сөз тіркестерін қүрайды. Объектілік қатынастағы сөз тіркестері мы- надай мағыналарда жүмсалады: 1. Біреуге сенім артқандықты білдіреді. Асыл гулім, ашық кунім, нан маган, Кезім жоқ қой жал- гыз сені алдаган (Мүқанов). Солдат деген журт командир сөзіне сеніп уйренсе гана ойлаган жер- ден шыгады (Мүсірепов). 2. Ү нағанды қты , сүйсінгендікті білдіреді. Дорбас ақсақал еңгезердей Пименнің тулгасына суйсініп, ақылына таңданады (Шашкин). Жолда- сымның бул сөзінен мен Шугага ынтықтым (Май- лин). Жасы отыздан асқан, ага жігіт бар қалпы- мен жауынгерге бірден унайтын (Мүсірепов). 3. Реніш, күйініпггің біреуге, бір нәрсеге ба- ғытталғандығын білдіреді. Ызалы кемпір ас сурап қы ңқы лд ай ф аст аган балаларга зекір ді (Нүрпейісов). Үрейлі жузі Сақаны көргенсін жа- дырап, итке ақырды (Ш ашкин). Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері қимыл-әрекеттің себебін білдіреді. Мысалы: Осы жиналысқа кемпірін әкелгеніне мақтанып отыр (Майлин). Көпірден қорықпай өткеніне масат- танып... (Мүсірепов). Оның дер кезінде келмегеніне қатты ренжіп отыр (Есенжанов). Мүндай топқа жататын етістіктердің басы ңқы сыңарларында дайындалу, талпыну, умтылу тәрізді салт етістіктер жүмсалады да, ал бағыныңқы сыңарларында осы етістіктердің мағыналарымен орайлас жатқан оқу, емтихан, болашақ тәрізді зат есімдер және қимыл есімдер қолданылады. Бүл тәрізді сөздер барыс жалғауы арқылы байланысқа түскенде, болашаққа немесе белгілі бір іске меңзейтін қимыл-әрекетті білдіреді. Мысалы: емтиханга дайындалу, оқуга талпыну, болашаққа умтылу. Кенесары жазгы ай- қасқа дайындалумен кундерін өткізді (Есенбер- лин). Қаланың большевигі бастаган жумысшылар- дың уйымы майдың бул мейрамына әбден дайын- далып... (Жансүгіров). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|