П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
Л.З. Барыс жалғаулы сөз тіркестері
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2Л.З. Барыс жалғаулы сөз тіркестері
Басыңқы сыңары етістік болып келетін ба- рыс жалғаулы сөз тіркестерінің бағыныңқы сы- ңарларында зат есім, есімдік, сын есім, есімше қолданылады да, басы ңқы сыңарларында іс- әрекеттің бағыт, бағдарын (бару, келу, кету, кіру, жақындау, ушу, умтылу) және бату? терендеу ма- ғынасын білдіретін (бату, суңгу, тусу) қозғалыс м әнді етістіктер; адам ны ң іш кі к ө ң іл -кү й ін , сезімін (қуану, қайгыру, сену, нану), адамның іске қатысын (қатысу, көмектесу, жәрдемдесу), адам- ның алға үмтылу әрекетін (дайындалу, умтылу, талпыну) білдіретін салт етістіктер жүмсалады. Мысалы: Сендерге ерекше комиссия барады (Шаш- кин). Абай сәлем беріп уйге кіргенде, кең уйдің іші лық толган кісі екен (Әуезов) т.б. Е тістік тер д ің іш інде қ о з ғ а л ы с -ә р е к е т ін білдіретін етістіктер аумағы жағынан да, меңгеру қабілеті жағынан да ерекшеленеді. Барыс жалғаулы сөздерді меңгеретін қозға- лыс мәнді етістіктерді іштей шартты түрде үшке болуге болады. 1. Тек барыс септігін тілеп түра- тын қозғалыс мәнді етістіктер: мін, суңгі, тус (суга), бат (батпаққа), умтыл, жақында т.б. (атқа, по- езга, машинага мінді, суга суңгіді, қудыққа, суга тусті; батпаққа батты, жауларга умтылды, қалага жақындады). 2. Шығыс септігімен салыстырған- да барыс септігін басымырақ талап ететін қозға- лыс мәнді етістіктер: бар, кір, жугір, шап, уш т.б. (елге барды, қаладан барды); уйге кірді, даладан кірді, мектепке жугінді, орталықтан жугірді, кол- хозга шапты, белгілі жерден шапты; аспанга ушты, орталықтан ушты). 3. Барыс септігі мен шығыс септігін тең дәрежеде қажет ететін қозғалыс мәнді етістіктер: кет, кел, орал, қайт, (мектепке кетті, уйден кетті; уйге келді, жатақханадан келді; елге оралды, агайындардан оралды; ауылга қайтты, қала- дан қайтты, ауылдан қайтты). Қ о зғал ы с-әрекетін ің бағыт, бағдары мен тірелер орнын бідціретін етістіктер барыс жалғау- лы сөздерді жетегіне алып, меңгеріле байланыс- қ а н сөз т ір к е с т е р ін қ ү р а й д ы . М ү н д ай сөз тіркестері тіркес қүрамындағы сөздердің мағы- налы қ ерекшеліктеріне қарай толықтауыш тық ж әне пы сы қтауы ш ты қ қаты наста жүмсалады. Т ол ы қтауы ш ты қ қаты н аста ж үм салаты н сөз тіркестерімен салыстырғанда пысықтауыш тық қатынаста қолданылатын соз тіркестері тілімізде жиі қолданылады, соған орай мағыналық жағы- нан алуан түрлі болып келеді. О бъектілік қаты наста ж үм салаты н барыс жалғаулы сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарла- ры толықтауыш қызметін атқаратын создер бо- лып келеді. Сондықтан да толықтауыштық қаты- настағы сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарла- рында, негізінен, адам атаулары не солардың ор- нына жүретін есімдіктер болып келеді де, ба- сыңқы сыңарлары осылармен мағыналық жағы- нан орайлас жатқан қозғалыс мәнді етістіктер болады. М үндай қаты наста ж үм салаты н сөз тіркестерінің мағыналары, негізінен, мынадай: 1. Қозғалыс-әрекетінің кімге, неге бағыттал- ғандығын білдіреді. М ысалы, баласына келді, әкесіне барды, анасына жугірді, сіздерге барды. Абай ең алдымен әжесіне келді (Әуезов). Мүндай сөз тіркесі қүрамындағы барыс септігі қозғалыс- әрекетінің тірелер орнын атап корсетеді. 2. Қ о зғал ы с-әр ек етін ің бағы т, баіғдарын білдіретін етістіктердің бірқатары барыс жалғау- |