82
ФОНЕТИКА
Дыбыстық құбылыстар
- сөздің құрамында
болатын әр алуан дыбысты қ өзгерістер. М ұның
бәрі де айтуды жеңіддетуден туады.
/
-Протеза
(грек, ргоіһезіз -
алдында тұру
) -
сөздің алдынан басы артық дыбыстың қосылуы.
Бұл кірме сөздің айты луы н ж еңілдету үшін
қажет. М ұндай дыбыс дауысты да, дауыссыз да
болуы мүмкін. Қ азақ тілінде протеза болатын
негізінен қы саң дауысгылар. О л ар л , рд ы б ы с-
тарынан басталатын кірме сөздердің алдынан
жамалады. Олай болатыны қазақ тілінделйтс,
лап,
лау, лып, лоқ-лоқ, лүп-лүп
сияқты он шақты елік-
теуіш болмаса, байы рғы атауыш сөздер бұл
дыбыстардан басталмайды.
ы: лаж, лай, лас, лаіиын, лау, рас, рақат, разы,
рай, рақмет, рақым, радио, разъезд, ранг, рапсодия,
рация.
і: леген, лекер, леп, рэсуа, рэсім, рэуіш, рет, реніш,
ребус, рево.тоция, регресс, редукция, релвс, республи-
ка, Ресей.
ұ: рұқсат, рух, ру, Лұқпан, Роза.
ү: Рүстем, рөл (роль).
Қазақ тілінде протезаны ң күші елеулі, өз
алдына буын болып тұрады. Мысалы:
Ы лайла, ылай оймен тұнығыңды (Абай).
Ы рас десең, ырас сөз м ен айтайын ( “Бекбо-
л а т ” дастаны).
О,
е
бірер сөзде протеза болады: ораза (руза),
орамал (румал), ережеп (раждап), орыс (русский).
Екі-үш дауыссыздан басталатын орыс сөздері
протезамен айтылады:
(ы)станция, (ы)стакан,
(ы)станок, (ы)стаж, (ы)статус, (і)спектр, (і)спирт,
(і)штепселб, (і)штрек, (і)шкив, (і)шпиль, (і)шприц.
Айтуда да, жазуда да бірден-бір протеза сақ-
талған
орыс, үстол
сөздері.
Араб-парсы тілдерінде де қос дауыссыздан
соз басталмайды. Парсы сөзі, бізде қөсы м ш а -
Достарыңызбен бөлісу: |
