П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 398
СӨЗЖАСАМ тасып, орныққан заңдылықтар бойынша іске аса- ды. К ү р д е л і е т іс т ік т ің с ы ң а р л а р ы н ө з а р а байланыстыратын көсемше де күрделі етістік ма- ғынасыны ң қалыптасуына озіндік үлес қосады. К ө сем ш ен ің негізгі қы зм етін бірж ақты қарауға болмайды. Онда көсемш енің өзіне тән грамматикалық ерекшеліктері танылмай, негізгі белгісі ашылмай қалады. Күрделі етістіктің қүрам ы ндағы сыңарлар бірімен-бірі үнемі көсемш е арқылы байланыса- ды. Олар - көсемшенің -ып, -іп, -п, -а, -е, -й қосым- шалары. Көсемше сөйлемдегі негізгі қимылдың қалай жасалғанын білдіретін сөз. Көсемшенің осы қасиеті оның басқа етістіктердің алдынан тіркесуін қалыптастырған. Мысалы: Бұрынғы дағдысын- дай кейде суырылып, кейде сапылдай сойлеп кетті (Әуезов). Енді ж ақы н аға, туыстай, еркелетіп айтты (Сонда). Косемшенің осы негізгі қызметі оның озінен соң етістік тұруын қалайды , себебі ол қимылды сипаттайды, пы сы қтайды . М ысалы, күле кірді, сөйлей кірдідіиулана кірді,түнеріп кірді т.б. Осы сияқты байланы сқа түскен косемш енің негізгі етістіктің алдынан келіп тіркесуі оның етістік соз тіркесін ту ғы зғаі^/ Бұл тіркестерде бір негізгі қимылды түрліше сипаттап көрсетіп тұр. Осы нұсқадағы секілді тіркестер ұзақ уақыт, жиі қолданыла келе күрделі етістікке кош кен. Келе-келе көсемше байланыстырушы элементке айнсілған. Сақы ш мені іздеп келді (Есенберлин). Ауылдар ж азғы тұры м қонаты н үйлеріне көіиіп келді (Мүсірепов). Әжем, мені қасы н а ертекетті (М ұқанов). Осы мысалдардағы күрделі етісгік бірімен-бірі косемшенің -ып, -іп және -еэлементі арқылы байланысып тұр. К о с е м ш е к о р с е т к і ш т е р і н ің к ү р д е л і етістіктердің сыңарларын байланыстыруға қаты- су белсенділігі бірдей емес. Бұлардың ішінде осы қызметті өте б ел сен д ттқ ар аты н қосымша: -ып, -іп, -п. Тілдік деректерге қарағанда, сыңарлары - ып қосымш асы арқы лы байланы сқан'күрделі етістік со зд ікгқорда коп кездеседі^ал -а, -е қосы м ш алары арқы лы б айланы сқан күрделі етістіктер тілде аз. Бұны ң озі -ып қосы м ш асы - мен т ір к е с к е н т ір е к с ы ң а р л а р д ы ң күрделі етісгіктер жасауда онімді екенін көрсетеді. Мысалы: айтып кет, алып кет, байлап кет, беріп кет ,біліп кет ,ж еліп кет,коріп кет ,кіріп кет, қайтып кет, қашып кет, конып кет, мініп кет, үрлап кет, шығып кет, ішіп кет, айдап кет, қағып кет, сынап кет, санап кет, қуып кет, сүрап кет, іліп кет, жеп кет, тағып кет, жинап кет т.б. Ал сыңарлары -а, -е, -йкөрсеткіштері арқылы бай- ланысқан күрделі етістік мұндай көп емес. Мыса- лы , ала кет, берекет, көре кет, білекет, айта кет, байлай кет ,кіре кет, м іне кет,айдай кет си яқ- тылар. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|