П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
395 нан бір күрделі қимылды білдіреді, я ғн и тұтас лексикалы қ м ағы на береді, аналитикалы қ тәсіл арқы лы ж асалған, ал синтакси стік ж ағы н ан сөйлемде бір қы змет атқарады. Төрт-бес жігіт асыға басып бүның үйіне кіріп кет іп,көп айнал- м ай кара киізге серейтіп буып тастаған бір нэрсені алып иіыкты (Кекілбаев). Күрделі етістіктің сөзжасамдық құбылыс бо- луы оның тілдегі күрделі сөз атаулының жасалу заңдылығына сәйкес болуына байланысты. Осы тұрғыдан алғанда, күрделі сөздердің жасалуына ортақ заңдылық күрделі етістікке де ортақ. Күрделі етістіктің сыңарлары лексикалық ма- ғы на беру үшін бір-бірімен тіркеседі, екі сыңары да лексикалы қ м ағы наны ң жасалуына өз үлесін қосады. М ысалы, алы п бар,кіріп іиык,алып кел, бара кел, көре кел, алып кайт, беріп қайт, алып кал, алып көр сияқты күрделі етістіктерді талдап көрейік. Осылардың құрамындағы сыңарлардың еш- қайсысын қандай да болмасын грамматикалық мағына беру қызметін атқарып тұр деп дәлелдеу- ге келмейді. Бұл күрделі етістіктердің (жалпы күрделі етістік атаулының) сыңарлары лексика- л ы қ м ағы н а ж асауш ы - сөзж асам ды қ тұлға қызметін атқарып тұр. Осы күрделі етістіктердің ішінде алып бар етістігін талдайық. Алып бар де- ген күрделі етістіктің лексикалы қ м ағы насы - алудың да, барудың да м ағы насы н қамтитын біртұтас күрделі қимылдың аты. О ны ң м ағы на- сы жеке алғандағы алу қимылына да, бару қимы- лына да тең емес, олардың әрқайсысынан да кең мағы на. Өйткені ол - біртұтас қимыл болып түсінілетін, ұғынылатын, қабылданатын дәрежеге жеткен күрделі қимылдың аты. Ол күрделі қимыл екі дара қимылдың біртұтас м ағы н аға көшуінен ^алыпта^қан. Күрделі етістікталданы п отырған алып бар етістігі, ал, бар етістіктерінің мағыналар^і жымдасып, кірігіп күрделі қимылды білдіруге көшуі арқылы жасалған. Күрделі етістіктің лек- с и к ал ы қ м ағы н асы о н ы ң қ ұ р ам ы н д ағы ал етістігінің сол сияқты бар етістігінің еш қайсы - сының жеке мағы насы на сай емес. Бұлар ұзақ уақыт біртұтас сөз ретінде қол- данылып, халық санасында ол бір қимыл ретінде әбден қалы п тасқан . С онды қтан да оларды ң кейбіреулерінің сыңарлары - ды бы сты қ ж ағы - нан да бірігіп кеткен. М ысалы, әкел (алып кел), апар (алып бар), әкет (алып кет). Ал қалған күрделі етістіктер мұндай ды бы сты қ ж ағы нан кірігуге жетпегенімен, м ағы на ж ағы нан тұтас- ты ққа, кірігуге әбден жеткен, сондықтан оларды ешкім екі сөз ретінде қабылдамайды, біртұтас сөз деп біледі, солай айтады, қолданады. Олардың қызметтері тілде дара сөздің барлық белгілеріне сәйкес келеді. Сөйтіп, күрделі етістіктер - бір лекси калы қ мағына білдіретін, ең кемі екі сыңардан жасалған, тілде жеке дербес сөздің қызметін атқаратын лек- сикалық бірліктер. Тек күрделі етістіктің сыңарлары Д ыбыстықжағынан бірігіп кірікпей, өздерінің ара жігін сақтаған. Бұл күрделі сөздердің сөз ретінде танылуына кедергі болмайды. Өйткені соз атау- лы ға тек қана дыбыстық тұтастықта болу керек деген талап қою мүмкін емес. С әз таптарының бәрінде де дыбысты қ ж ағы нан тұтастығы ж оқ күрделі сөздер өте көп. Күрделі сөздер тұтас тұрпат- ты да, бөлек тұрпатты да бола бередіЛ Күрделі етістіктердің ішінде, мысалы, азда- ған сөздер ғана дыбыстық құрамы ж ағынан кірігу дәрежесіне жетіп, қалғандарының ішкі сыңарлары өздерінің аражігін сақтаған. Бұл жағдайды басқа түркі тілдерінен де көруге^болады. М ы салы , жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|