П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
грам- матикалык мағына, категориялық грамматика-
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| грам-
матикалык мағына, категориялық грамматика- лық мағына және қатыстық грамматикалық мағына деп үш түрге бөлуге болады. Грамматикалық мағына, жоғарыдағы көрсе- тілгендей, ең алдымен, сойлеу процесінде лекси- калық мағынадан туындайтын, яғни лексикалық м ағы н ан ы ң жалпылануы арқылы, сөздік ұғы м - ның ж алпылық абстрактылық сигіатқа ие болуы арқы лы грамм атикалы қ м ағы на пайда болады. Ж алпы сойлеу процесінен (сойлемнен яғн и кон- текстен) тыс ф ам м ати калы қ м ағы на болмайды. Үй, тас, жасыл немесе к ел т.б. дегендердің зат- ты қ және иелік, жалпылық немесе санды қ, түсті білдіруі немесе қим ы лды қ т.б. грамматикалық мағыналары сойлеу процесінде әбден қалыптас- қан, сондықтан ондай тиесілі м ағы на сойлемсіз- ақ ойымызда тұрақталып қалған. Одан әрмен сол сойлеу процесінде создің басқа создермен қарым- қатынасқа түсуі арқылы да, түрлі грамматика- лық формалар үстелуі арқылы да, дауыс ырға- ғы, орын тәртібі, ішкі флексия т.б. арқы лы да ф ам м атикалы қ мағына үстеле береді. Грамматикалы қ м ағы наны ң түрлері оның берілу жолдарына байланысты ж әне соған сай олардың (грамматикалық м ағы налардың) ф а м - матикалық немесе лексика-фамматикалық (семан- тикалы қ), қызметтік (функциялық) т.б. сипатта- ры айқындалады. Л ексикалы қ мағынаның жалпылануы арқы- лы пайда болатын фамматикалық м ағынаныжал- і і ы грамматикалық мағынадеп болуге болады. Ж алпы грамматикалық м ағы на грамматикалық формасыз-ақішкі семантиканың абстракцияла- нуы, ж алпылана түсуі арқылы қалыптасады да, сол арқы лы 1) создердің сем антикалы қ ж ақы н - д ы ғы , 2) ортақтығы пайда болып, 3) граммати- калық тогітар құралады. Ж алпы грамматикалык м ағы наны ң әрі қарай шектеле, ұсақтай түсуі нәтижесінде үлкен фамматикалық (шынындалек- 418 М О Р Ф О Л О Г И Я сика-грамматикалы қ) топтарынан өз ішінде кіші топтар да болініп ш ы ғы п отырады. М ысалы, үй, бала, Алматы немесе жақсы, көк, тасты, қүмсыз немесе кел, тұр, о й ла і.Ь . сөздердің лексикалы қ м ағы налары ны ң жалпылануы нәтижесінде жал- пы заттық немесе ж алпы сындық немесе жалпы қимыл, іс-әрекеттік сияқты жалпы грамматика- лы қ м ағы на туған. Ол солардың әрқайсы сы ны ң өзінде тағы да кіш ірек жалпы грамм атикалы қ мағьц^а байқалы п, кіш ірек топтарды көрсетуге боладьһ Жалпы заттық мағынадағы сөздерді адам- ға байланысты (кімдік) заттар (бала, кісі, жолдас т.б.), адамнан басқа затқа байланысты (нелік) зат- тар (үй, тас, ағаш т.б.), ж алпы лы қ немесе жал- қы лы қ ерекшелігіне байланысты (Алматы, Құла- гер, Ертіс т.б.), со н д ай -ақ деректі-дерексіз т.б. топтарға бөлуге болады. Ж алпы сы нды қ м ағы - надағы сөздерді сапалы қ сын-белгі (жақсы , ж а- ман, үлкен, биікт.б.), түске байланысты сын (көк, қы зыл, ақ т.б.), қаты сты қ сын (тасты, құм сы з, аудандық т.б.) деп, ж алпы қимылды білдіретін сөздерді қим ы лды қ мәнді (кел, кет, шап т.б.), қалыпты білдіру (тұр, отыр, жатыр т.б.), абст- ракты іс-әрекет (ойла, қиялда) т.б. толып жатқан мәнді білдіруіне қарай топтарға бөлуге болар еді. С өйтіп, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|