.4 . Г Р А М М А Т И К А Л Ы Қ Ұ Ғ Ы М Д А Р

СӨ ЗДЕРДІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы
415
грамматикалық сипаты аш ы лм ақ) оған (тілдің 
грамматикалық құры лы сы на) тән басты-басты 
грамматикалык ұғымдарды
ажыратып, олардың 
ерекш еліктерін, сипаты н айқы ндап алу қажет. 
Өйткені тілдің грам м атикалы қ құрылысы сала- 
сала жұйелерден құралады да, олардың тұтасты- 
ғы сол жүйелерге тән белгілі заңдылықтардың 
негізінде болып отырады. Ол жүйені айқы ндап, 
заңдылықтарын алу үшін сала-салаларын сарап- 
қа салып, жекелеген ерекшеліктерін, ортақ грам- 
матикалық сипаттарын, әр құбылыстың ішкі мәні 
мен сыртқы тұрпатын және оның шекарасын ай- 
қындау үшін, ондағы грамм атикалы қ әр түрлі 
амал-тәсілдерді, сөздердің белгілі бір ортақ қаси- 
еттері арқылы то п -то п қ а болінуін, олардың ма- 
ғыналары мен сөйлеу процесіндегі қызметтерін 
білу қажет. Д емек, сөздің сойлеу процесіндегі 
басқасөздермен әр түрлі қатынастарының негізінде 
пайда болатын ішкі мәндері, оның көрінісі бола- 
тын сыртқы түр-тұлғасы, солардың барлығы не- 
гізінде сөйлемде олардың белгілі қызмет атқаруы 
т.б. тілдің грамматикалық құрылысымен байла- 
нысты болса, оның өзіндік ерекшеліктері тағы да 
сол сөздің грамматикалық сипатымен анықтала- 
ды. Сөйтіп,|ен басты грамматикалық ұғымдарға 
грамматикалык мағына,
оның берілу тәсілінің бір 
түрі 
граммат икалык форма
жэне осы екеуінің 
жүйелі ж иы нтығы н құрайтын 
грамматикалық
категория
дегендер енеді. Бұл үшеуі бір-бірімен 
диалектикалық бірлікте болып, тілдің граммати- 
калық құбылысын құрайды да, қалған жекелеген 
грамматикалық единицалар мен құбылыстар, жүйе- 
лер осы ұғымдардан туындайды.
1.5. ГРА М М А ТИ КА ЛЫ Қ М АҒЫ НА Ж Ә Н Е О Н Ы Ң
Т Ү Р Л Е Р І
4Г ’ 
ц& Ь
, Тілдегі әрбір сөздің (белгілі ұғымды білдіре 
алатын мэнді сөздің) нақты лексикалық мағына- 
сымен бірге жалпы грамматикалық мағынасы да 
болады. Сөздің лексикалы қ м ағы насы - нақты, 
ұғы м ды қ м ағы на, я ғн и бір сөзден екінші сөзді 
айыратын реестрлік создік мағынасы болса, грам- 
матикалық мағынасы - сөздің тым жалпы мағы- 
насы, сол сөздің лексикалы қ мағынасының жал- 
пылануы немесе оған әр түрлі тұлғалар үстелу 
арқылы түрленуінің нәтижесінде немесе басқа 
сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсу салда- 
рынан пайда болатын ж әне создерді бір-бірінен 
болмей, керісінше белгілі бір грамматикалық тогі- 
тарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы 
мағыналар болып табылады.
Г рам м атикалы қ м ағы на сайы п келгенде, 
сөздің лексикалы қ мағынасымен тікелей байла- 
нысты болады. Бірақ грамматикалық мағыналар- 
дың озі біркелкі емес. Тікелей лексикалы қ мағы- 
надан туатын да, создің түрлену жүйесі негізінде 
тұлғалауынан да пайда болатын грамматикалық 
м ағы налар бар. 
Туғанда дүние есігін аіиады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең
(Абай) деген 
сойлемді талдап корейік. Сөйлемде қолданылған 
әрбір соз бір-бір лексикалы қ м ағы наны және 
бірнешеден фамматикалық мағынаны білдіріп тұр:
1. 
туғанда,
лексикалы қ м ағы насы - нақты туу 
қим ы лы ; граммагикалық м ағы налары - 1) жал- 
пы қимылды білдіруі; 2) салттылық мән; 3) еткен 
ш ақты қ мэн; 4) бір қимылдың (ашудың) мезгілін 
білдіруі; 2. 
дүние,
лексикалы қ м ағы насы - әлем 
м ағынасындағы дерексіз зат; ф ам м атикалы қ ма- 
ғыналары: 1) жалпы абстракт зат атауы; 2) қаты- 
сты қ-м енш іктілік мән; 3. 
есігін,
лекси калы қ ма- 
ғы насы - үйдің бір бөлігі болып табылатын есік 
нақты заттың ауыспалы мағы нада қолданылуы; 
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы 
болуы; 2) екінш і бір затқа (дүние) тәуелді, со- 
ның болшегі бөлуы; 3) өл тәуелділік 3-ж аққа 
қатысты; 4) тура өбъектіні білдіру; 4. 
аіиады,
лек- 
сикалық мағынасы - ауыс мағынадағы ашу қимы- 
лы ; гр ам м ати к ал ы қ м ағы н а л а р ы : 1) ж алпы
қимылды білдіру; 2) өл қим ы лды ң сабақты бө- 
луы; 3) ауыспалы өсы ш ақ м энін білдіру; 4) 3- 
ж ақтағы субъектінің қимылы; 5. 
өлең,
лексика- 
л ы қ м ағы насы - нақты олең деген зат атауы; 
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы 
болуы ; 2) аш у қи м ы л ы н ы ң гр ам м ати к ал ы қ
субъектісі болуы; 6. 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: