морфологиялық категория
және
синтак-
систік категория
деп бөлуге де бөлады. Сөндай-
ақ м орф ологиялы қ категорияларды
сөз түрлен-
діру мәнді
(словоизменительные)
морфологиялық
категориялар
жэне
топтау, я жіктеу мэнді
(клас-
сифицирующие)
морфологиячық категориялар
деп
те болу дэстүрі бар. Бірден көзге түсетін ерек-
шелік грамматикалық категөрияның жэне о л ар -
дың түрлерінің соз таптары на қаты сы на байла-
нысты.
Грамматикалық немесе м орфологиялық ка-
тегориялар сөз таптарына қарай топталып жікте-
леді. Бұның әзі грамматикалық (морфологиялық)
категория сол соз табының ф ам матикалы қ ерек-
СӨЗ ТАПТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ
437
мағы насы нан толық я жартылай айырылып қал-
ған сөздер, сонымен бірге одағай сөздер деп
бөлінетін түрлері сөз таптары емес семантикалық
топтар, яғни сөздердің лексикалық мағынасы ай-
қы ндайты н лексикалы қ түрлері. Сөз таптары -
ф ам м атикалы қ сипаттағы топ та, бұлар - лекси-
калы қ сипаттағы топтар. С он д ай -ақ көмекш і
сөздердің қатарына жататын көмекші есімдер зат
есім сөз табының шеңберінде, көмекші етістіктер
л екси калы қ м ағы насы бар ма, ж оқ па - бәрібір
сөз табы ж ағы нан етістіктің құрам ы нда қарала-
ды, бұның өзі сөздерді сөз таптарына бөлуде (сөз
таптары - лексикалы қ емес, ф ам м атикалы қ топ-
тар) сөздердің лексикалы қ м ағы насы көрсеткіш
те, кедергі де бола алмайты нын көрсетеді. Бір
окініштісі осы уақытқа дейін ф ам матикалар мен
жеке зерттеулерде сөз бойы ндағы лекси калы қ
сипат, белгі мен ф ам м атикалы қ сипат, белгі бір-
бірімен араласып, жіктері айқы н аш ыла бермей-
тіндіктен, сөз таптары деген құбы лы сты ң ерек-
ш еліктері, негізгі белгілері, шегі мен ш еңбері,
-ілдік қабаттағы көрінісі де аны қ айқындала бер-
гейді. С оны ң бірі - семантика (м ағы н а) деген
С ы м . Ә рине, бұл ұғы м л е к с и к ал ы қ немесе
Ксімматикалық деген аны қтауы ш тар негізінде
ліқы ндалады . Л ексикалы қ м ағы на (семантика),
коғарыда талданып көрсетілгендей, сөздің ұғым-
ды қ м ағы насы , сөздік мағы насы екені, сондық-
тан жалқы болатыны, әрбір сөз лекси калы қ ма-
ғына арқылы ерекшеленетіні, ал ф ам м атикалы қ
мағы на, біріншіден, сөздің лексикалы қ м ағы на-
сы ны ң ж алпылануы, абстракциялануы арқылы
пайда болатын жалпы ф ам м атикалы қ мағынасы
және сол топтағы сөздердің таза сем антикалы қ
сипатына байланысты топталатын да жалпы ф ам -
матикалық мағыналары, екіншіден, сөз түрленім
нем есе ^форма тудырушы тұ л ғал ар д ы ң сөзге
(түбірге) ж алғану (түрлену жүйесі) арқылы пай-
да болатын категориялық ф ам м ати калы қ мағы-
насы, үш інш іден, әр түрлі аналитикалы қ амал-
тәсілдері арқылы сөздің сөйлемде басқа сөздер-
мен (көмекші сөздермен де) байланысуы арқылы
туындайтын қатысты грамматикалық мағына бо-
лып табылады. Л ексикалы қ м ағы н ан ы ң қы р-
сыры , корінісі, мәні мен берілуі т.б. лексика,
тілдің лексикология деңгейінің салаларында (се-
масиология, лексикография т.б.) қарастырылады
да, грамматикаға негізгі өзек болатын - лексика-
лы қ м ағы на емес, грамматикалық м ағы на мен
оны ң алуан түрлі қырлары мен түрлері, жасалу,
берілу жолдары. Сөз жоқ, барлық создер, әрине,
олар ф ам м атикалы қ сипаты ж ағы нан белгілі соз
таптары на жатады ж әне тілдің сөздік құрам ы на
енеді, бірақ бұл екеуі - екі түрлі құбылыс. Әри-
не, бір-біріне тіпті де байланыссыз емес. М ыса-
лы, сөз таптары, олардың жіктелуі сөздердің ф ам -
матикалық сипаты на сүйенеді, тікелей лексика-
лы қ м ағы н аға қаты сы ж оқ, тек лексикалы қ ма-
ғына абстракцияланып, жалпылану арқылы жал-
пы грам м атикалы қ м ағы н аға айналып барып,
сөйтіп, ф амматикалы қ сипатқа ие болып, сөз тап-
тарын айқындауға тікелей қатысады. Сондықтан
сөз таптарын ай қы н даған да сөздердің лексика-
лы қ м ағы насы оған тікелей негіз болмайды.
Сойтіп, бірінш іден, тіліміздегі сөздерді лек-
сикалы қ м ағы н асы н ы ң бар-ж оқ болу тұрғы сы -
нан топтап бөлу, я ғн и толы қ лексикалы қ м ағы -
насы бар дербес сөздер - атаушы сөздер және
лексикалық мағыналары солғындаған я ада-күде
ж оғалған , м ағы н алы қ дербестігі ж оқ, сәйлемде
атаушы создердің жетегінде ғана жұмсалатын
жәрдемш і сөздер - кем екш і сөздер, сон дай -ақ
ешбір ақи қат ұғы м ды білдіре алмай, сөйлемде
жеке сөздермен фамматикалық байланысқа түспей
(бұл соңғы сы - грамматикалық белгі), тек адам-
ның әр алуан көңіл күйі мен әр түрлі сезім рай-
ларын білдіру үшін жұмсалатын өдағай сөздер
деп бөлу грамм атикалы қ сипаттары ны ң белгі-
лерінің негізінде емес, лексикалық сипаттарының,
сем антикасы ны ң негізінде бөлатындықтан, бұл
ф ам м атикалы қ топтар - сөз таптары бөла алмай-
ды. С өнды қтан бұларды атаушы сөз таптары,
көмекш і сөз таптары деп бөлуге бөлмайды, тек
атаушы сөздер, көмекш і сөздер деп атауға бола-
ды. Әрине, бұдан сөздердің грамматикалық си-
паты (соны ң ішінде грамматикалық мағы насы )
лекси калы қ м ағы н ам ен , создін лекси калы қ си-
патымен бүтіндей байланысы жоқ екен деген ұғым
тумасқа керек. Л екси калы қ м ағы наны ң жалпы
фам матикалы қ м ағы наға ауысу процесі негізінде
байланыс бар, бірақ бұл жерде әңгіме жалпы бай-
ланыс емес, тікелей байланыс жайында болып
отыр. Екіншіден, сөзтаптары , ең алдымен, атау-
шы сөздердің ф амматикалы қ сипаттары негізінде
жіктелетін ф ам м ати калы қ топтары болса керек.
Өйткені көмекші сөздерде абстракцияланып, жап-
пы грамматикалық м ағы н аға айналатын лекси-
калық м ағы на жоқ. Ал сөздерді таптастырғанда,
төменде талданатындай, сөздерде лексикалық ма-
ғынаның абстракцияланып, соның негізінде жал-
пы грамм атикалы қ м ағы наны ң болуы шешуші
рөл атқарады. Үш інш іден, атаушы (дербес ма-
ғыналы) сөздер белгілі-белгілі грамматикалык
қасиеттерінің, белгілер жүйелігінің ортақтық,
|