П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 442
МОРФОЛОГИЯ 3. 3 А Т Е С I М 3.1. ЗАТ Е С ІМ Н ІҢ Ж А Л П Ы С И П А ТЫ ( З а т есімнің л ек си к ал ы қ -гр ам м а ти к ал ы к топтары) Айналамызды қо р ш аған дүниедегі зат пен жан-жануар атаулыға, барша құбылыс пен уақиға - болмыс атаулыға есім, атауыш болып келетін сөздердің бәрі - зат есімдер. Л ексикалы қ тұрғы - дан алғанда зат есімдер оз алды на м ағы налы қ дербестігі бар, затты қ ұғымды білдіретін сөздер. Табиғат пен қоғамды қ тіршіліктің қыр-сыры қан- ш алық алуан түрлі болса, оларды ң бас-басы на дерлік атауыш ретінде жұмсалатын тілдегі сөздер де соншалық алуан түрлі. Зат есімдер тікелей сезім арқылы тануға болатын дүниедегі нақтылы нәрсе- лерден (су, жылқы, тсіғам, жел, дауыл, жейде, тал, терек, у-іиу, айқай, қойын, қоныіи) бастап, адамның тек ақыл-ой қабілетінің жәрдемі нэтижесінде ғана түсінілетін түрлі абстракт ұғы м дарды ң (наным, шама-іиарық, ынсап, нарық, мінез-қүлық, кэде-жора, ырым, пікір, тентектік, үялшақтық, ырыс) аттарын да білдіре алады. Л ексикалы қ-сем антикалы қ өрісі аса кең сөз таптары ны ң бірі осы зат есімдер. М ұны аңғару үшін осы орайда оның құрамына енетін сөздердің мына секілді топтары н іш інара санамалап атап өтудің өзі-ақ жеткілікті. Олар: күнделікті тұрмы- сымызда жиі айты лы п, жиі қолданылатын түрлі бұйымдар мен нәрселердің аттары (ыдыс-аяқ, киім- кешек, қасық, табақ, қалам, қағаз, жүген, асық, ке- реге), тағамдардың аттары (сорпа, қазы-қарта, жент, түз, қант-шай, өрік-мейіз, нан, сүт, ет, шүжық), жан-жануарлар атаулары (жылқы, түйе, ақбөкен, киік, түлкі, мысық, ит), өсімдік атаулары (қайың, баялыіи, тобылғы, бидайық, өлең,раң), табиғатде- нелері мен құбы лы старды ң аттары (ай, жүлдыз, жауын-шашын, боран, аяз, аптап), адамның кәсібін, тегін, м ам анды ғы н, қабілетін, қон ы с-тұрағы н , білдіретін сөздер (мүғалім, тілші, диқан, қаламгер, мүсініиі, саудагер, алыпсатар, қызметкер, саятшы, керей, найман, қазақ, орыс), тұрмыс-салтқа, әдет ғұры пқа байланысты айтылатын сөздер (айтыс, көкпар, шілдехана, жар-жар, қыз қуу). Мұндай біз зат есім арқылы көрінетін сөздердің лексикалы қ тобын тек шетпұшақтап қана атап өтгік. Сөздердің мұндай тобының бәрін ине-жіпке тізіп санап шығу тіпті де мүмкін емес. Олар өте көп. Сырт пішімі, тұлғасы ж ағы нан алғанда зат есімдердің біразы түбір тұлғалы сөздер болып келетін болса (бас, із, ым, су, жол), бірқатары әр түрлі сөз тОбынан ж ұрнақтар арқылы ж асалған туынды сөздер (тебінгі, маліиы, бағбан, егін, ойық). Сол сияқты зат есімнің екі сөздің бірігуі арқылы жасалған түрлері (бірқазан, кәріқыз, өнеркәсіп, қара- қат, Ақсеңгір, Қаратау) мен қос сөз тұлғалы түрлері де (қүрт-қүмырсқа, шөп-иіалам, сай-сала, келін-кетиік, ер-түрман, бала-шаға) бар. Екі сөздің тіркесі нақтылы бір заттың атауышы ретінде қол- данылғанда да ондай лексикаланған тіркестер (ақ іиағыр, сары іиағыр, ақ тікен, темір-тікен, көкқүтан, аққүтан), зат есім қатарында танылады. Дербес заттар мен заттардың белгілі тобы- ның атын білдіру ы ңғайы на қарай зат есімдер жалқы есім ( Үсен, Гүлнар, Ачматы, Үлытау, Сыр- дария, Ай, Темірқазык), жалпы есім (адам, қыз, қала, дала, өзен, көл) болып бөлінеді. Б ір-біріне ұқсас, б іры ңғай нәрселер мен ұғы м дарды ң атауышы болып келетін есімдер жиынтық мәнді зат есімдердің (тері-терсек, тау- тас, жігіт-желең, қыз-келіншек, той-томалақ, кір- қоң, дэм-түз) тобын құрайды. Зат есімдердің тағы бір тобын ғаламзат есім- дері мен адамзат есімдері деп атауға болады. А дамға қатысты есімдерге кісінің аты -ж өнінен бастап оны ң барлық әлеуметтік, қоғам ды қ жай- күйін, хал-ахуалын білдіретін (ағайын, жекжат, қарындас, қүдаша, дэрігер, қойшы-қолаң, жарлы-жа- қыбай) атаулар жатады да, ал адамнан өзге өлі және тірі табиғат біткеннің бәріне қатысты атау- лар (жартас, төбе, іиыбын-шіркей, үміт, тілек, кой- ешкі, қалам , кітап) ғалам зат есімдері делінедід Зат есімдердің бұл екі тобының бір-бірінен түбе- гейлі айырмаш ылығы - адамзатқа қатысты есім- дер әлбетте к ім ? деген сұрақты ң, ал ғалам затқа қаты сты есім деряе?деген сұрақты ң жауабы ре- тінде айтылады. Өзге сөздермен сойлем ішінде грамм атикалы қ қаты насқа, байланы сқа түсуіне орай зат есімге тәуелдік, септік, жіктік жалғаула- ры ж алғанады , сондай-ақ олар сойлемде не же- кеше, не көпше тұлғада айтылады. Осыған сәйкес оның түрлену жүйесін зат есімнің тәуелденуі, сеп- телуі, жіктелуі, жекеш е, копш е түрде қолданы - луы деп аталатын ірі-ірі грамматикалық катего- рияларға бөліп корсетуге болады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|