П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| жаксырак,
акылдырак, үлкендеу, тарлаут.б. М ұндағы -рак, -рек, -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу қөсымшалары сапалық сын есімдерге түгелдей жалғанады. Ал -ғыіи, -гіш, -ғылт, -шыл қөсымшалары бірді-екілі сөздердің ғана құрамында кездеседі. Сонымен бірге акшыл, сарғыш, сұрғылт сәздерінің өзі шы- рай фөрмасымен түрленеді. М ысалы ,акшылырақ, сарғыштау т.б. Ж алпы тіл білімінің қағидасы бөйынша, бір категөрияға жататын ф ам матика- лы қ фөрмалары бірінің үстіне бірі жалғанбайды. Бір сегітік жалғауының үстіне екінші септік жал- ғауы, бір есімше ф орм асы ны ң үстіне екінші бір есімше қосымшасы жалғанбайды. Олай болса, сын есімге жалғанатын -ғыш, -іиыл, -ғылт қосымша- С Ы Н Е С ІМ 465 л а р ы ш ы р ай ф о р м а с ы н ы ң г р а м м а т и к а л ы қ көрсеткіші емес, олар сөз тудырушы қосы м ш аға жатады. Есімше, көсемше, рай ж әне субстантив формаларының қосымшалары жалғанған сөздері- не грамматикалық м ағы на үстеумен қатар, бар- л ы қ түрлеріне түгелдей ж алғаны п, грамматика- лы қ абстракция жасайды. Жол-жөнекей айта кету керек, Ы.М амановтың бұл позициясының тілдегі грамматикалық тұлғалардың мәнін анықтай түсу- де ғылы ми негізі бар мәнді дәлел екенін, көпте- ген грамматикалық құбылыстарды қайта қарап, қайта саралау керек екенін көрсете отырып, ғалым пікірінің екінші критерийіне байланысты тіл заң- дары қаты п қалған, өзгермейтін қағи да емес, белгілі бір құбылыстарға байланысты кейбір шарт- ты лы қ та болып оты раты нды ғы н да ескерткен жөн екенін естен ш ы ғарм ауы мы з керек. Етіс жұрнақтары ның бірінің үстіне бірі жалғануы со- ның көрінісі, тілдік құбылыстың грамматикалық емес, лексикалы қ немесе лексика-семангикалы қ сипаты ны ң бір белгісі болуы керек. Ал А .Ы сқа- қов ш ырай ж ұрнақтары ны ң бірінен кейін бірі үстеліп, әсіресе -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу ж ұрнағы ны ң қосы лаж алғануы н оғаш деп есеп- темейді. Сапалық сын есімнің шырай катеюриясы мен реңдік мәнді топтары (түрлері) бір-біріне ж ақын тілдік құбылыс болғаны мен, бірдей емес екенін көреміз. Сын есімнің реңдік мәнді түрлері мен зат есім нің реңдік мәнді түрлері сем антикалы қ (лексика-грамматикалық) сипаты жағынан сәйкес келеді. Зат есімнің де, сын есімнің де реңдік мәнді түрлерін жасайтын қосы м ш алар, бір ж ағы н ан , әдетгегі форма тудыратын парадигмалық жүйенің түрі болып табылатын қосымшалардан да, екінші ж ағы н ан , белгілі топқа жататын сөздерге түгел ^жаппа*і.жалғана алмау сипаты ж ағы нан сөзжа- сам қосымш аларынан да, семантикалық сипаты, яғн и жаңа сөз, лексема тудыра алмау жағынан да ажыратылып, өзгеше топтағы қосы м ш а екенін көрсетеді. Сондай-ақ сапалық және қатыстық сын есімдердің ара жігін ажыратуда да кейде қи ы н - ды қ туып отыратынын да ескерте кеткен жөн. Бұның өзі, ең алдымен, тілдің өзі, оны ң жекеле- ген элементтері қатып қалған нәрсе емес, әр уақытта даму үстіндегі болып отыратын тілдік процесс, құбылыс екенін көрсетеді. Мысалы, қатыс- тық сын есімдер тұлғалық құрамы жағынан әдетте туынды түбірлер болып келеді де, оны ң мағы на- сы сол сездің түбірі білдіретін мағы наға қатысты болады. Сын есімнің бұл түрі қаты стық деп ата- луының мәні де осында жатыр. Бірақ ондай қатыс- ты қ мәндегі туынды түбір сөздердің біразы се- м антикалы қ озгеріске ұшыраудың салдарынан сапалық сипатгы, мәнді біртіндеп білдіре бастау- дың нәтижесінде сапалы қ сын есімге ауысады. Мысалы,/шль//с, ашық, ақылды сияқты сындар толу, аіиу қим ы лы на, ақыл деген заттық ұғы м ға тіке- лей қатысты, солардан жасалған, бірақ сол қаты- сгы қ мәнді ған а білдірумен шектеліп қалм аған, екінші бір заттың сапалы қ сипатын білдіруге ауысқан, сондықтан да оларға шырай формала- ры ж алғаны п, шырай категориясы жасалады да, ол шырай категориясы сапалық сын есімнен жа- салады: толық - толықтау - толығырақ - топ- толық - тым толық, аіиық - ашықтау - ашығы- рақ - ап-ашық - өте ашық, ақылды - ақылдьиіау - ап-ақылды - өте ақылды т.б. Сын (сапалы қ) есімнің шырай категориясы лексика-грам м атикалы қ категория, жалпы сын есімнің түрлену жүйесі емес, сапалық сын есімнің сем антикалы қ ж әне грамматикалық тұлғалану сипаты болып табылады. Өйткені шырай қосым- шалары түбірге (сапалық сын есімге) жалғанып, түбір білдіретін м ағы наны өзгертіп жібере алма- ғанымен, оған сәл де болса озгеріс енгізіп неме- се қосы м ш а реңк, м эн үстеп отырады. М ысалы, қызыл мен қып-қызыл, үлкен мен үлкенірек, ащы мен ащылау семантикалық ж ағынан бірдей емес. Зат есімде үй-ді (салды), үй-дің (тобесі), үй-лер- ің (корінді), етістікте (созді) айт-ып-ты, оқы-ған- м е т .6 . сөздерде -д /таб ы с септік жалғауы, -дің ілік септік жалғауы, -лер кептік, -ің тэуелдік жэне атау септік нөлдік тұлғалары үй деген создің жалпы ф ам м атикалы қ мағы насы на ешбір өзгеріс енгіз- бей (деректі зат атауы болып қалып отыр), оған тек қосы м ш а тура объектілік, грамматикалық меншіктілік, коптік, 2-жаққа тәуелдік субъектілік м ағы налар үстеген: етістікте де -ып кесем ш е ж ұрнағы , -ты 3-ж ақ ж іктікж алғауы , -ғ я « е с ім - ше ж ұрнағы , -мын 1-жақ жекеш е жіктік жал- ғауы да айт, оқы қимыл, іс-әрекеттің мағы насы - на ешбір нұқсан келтірмей, өзгеріс енгізбей, сол ж алпы ф ам м атикалы қ (түбір білдіретін) м ағы на- ның қимыл және сабақты м эннің үстіне ш ақ- ты қ, ж ақты қ (жекешелік) мағыналарын үстеген. Ал а й т - ы л -м а - д ы , ж ү р -г із -с е -м д е г е н д е , бірінш іден, -ыл: -гіз қосымш алары түбірдің се- мантикасы на озгеріс енгізген: сабақты етістікті (айт) салт етістікке айналды рған (айтыл), салт етістікті (жүр) сабақты етістікке айналды рған (жүргіз), яғн и түбір білдірегін жалпы қимыл, іс- әрекет өзгермегенмен, сабақты лы қ-салтты лы қ сипаты өзгерген, екіншіден, қосымша мән үстел- |