П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| есім негізді, етістік
негізді немесе аралас түрдегі адъектив болып бөлінеді. Сөз таптарының ішінде адъективтену процесі- не зат есімдер мен етістік анағұрлым бейім. Бұл генезистік негіздерінің бір болумен және атрибу- тивтік функцияда жиі қолданылумен байланысты. Зат есімнен сын есімдерге толы қ ауысқан сөздер: жамау, бұрау (қамш ы), асқақ, ұшқыр, көк (аспан, шөп, түс), ақ (түс, ағарған ), жас (жас мөлшері, жігіт). САН Е С ІМ 469 Етістік түлғаларының адъективтенуі Түбір етістіктерге қарағанда, оны ң белгілі тұлғалары адъективтену процесіне жиі ұш ырай- тындығы байқалады. Адъективтенген қимыл есімдері: үшқыр, тап- қыр, білгір, өткір, үшкір. Есімше формаларының адъективтенуі: қиыл- ған (қас ),уылж ыған (жас), қашаған, сүзеген, те- беген, алаған, береген, үшқалақ, ж аңғалақ, сасқа- лақ. 4.7. С Ы Н Е С ІМ Н ІҢ С Ө Й Л Е М Д Е Г І Қ Ы З М Е Т І Қазіргі қазақ тілінде сын есімдер сөйлем нің барлық мүшелері бола алады. Сын есімдер семантикалық ж ағы нан заттың әр түрлі сыны н, сапа, белгісін білдіретін болған- ды қтан , сөйлемде, негізінен, аны қтауы ш мүше қызметін атқарады. Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан (Абай). Қазақта қара сөзге дес бермедім (Абай). Қыздырманың қызыл тіл түбіңе жетер соны біл, Бұл алғаш қы ауыр жыл, еңбек істе адал қыл (Торайғыров). Абайдың үстінде қара барқыт қаптал ш апаны бар (Әуезов). Ж елсіз түнде жа- рық ай (Абай) деген мысалдардағы сүр, суық, қара, қызыл, ауыр, қара, желсіз, жарық сын есімдері өздері тіркескен зат есімдерді аны қтап тұр. Айта кету керек, сын есімдер кейде анықтауыш ты ң ан ы қ- тауышы немесе күрделі, үйірлі аны қтауы ш ты ң құрамында да жұмсала береді. Берілген мысалда- ғы суық деген түсі суық құрамында бүлттың үйірлі анықтауыш ы болып тұр. Қара сын есімі барқыт зат есіммен тіркесіп, екеуі күрделеніп, шапанды анықтап тұр. Сөйлемде анықтауыш болу - сын есімнің негізгі қызметі. 1. С ы н есім ілік септікте тұры п, заттанып келіп те йатаса байланысқан анықтауыш болады. Жақсының ж ақсылығын айт, нұры тасысын (М а- қал). Өткірдің жүзі, кестенің бізі (Абай). 2. Сын есім табыс, барыс, жатыс, ш ы ғы с, көмектес септіктерінде келіп заттанып, толықта- уыш қызметін атқарады. Білімдіден ш ы ққан сөз, талаптыға болсын кез (Абай). Қ азақ еңсүлуы н “бота көз” , ең жүйрігін “бота тірсек” дейді (Мұста- ф и н ). Өмірдің қызығынан күдер үздік (Абай) де- ген сөйлемдердегі білімдіден, талаптыға, сүлуын, жүйрігін, қызығынан сын есімдері заттанып келіп, толықтауыш қызметін атқарып тұр. 3. Сын есім сөйлемде етістіктің алдында тұрып, қимыл, іс-әрекеттің сынын білдіріп, қалаи! деген сұраққа жауап беріп, пысықтауыш болады. Бетті бастым, қатты састым. Талап қыл артық білуге (Абай) деген сөйлемдердегі қатты, артық деген сын есімдер қ а ла и і деген сұраққа жауап беріп, қимылды анықтап, пысықтауыш қызметін атқарып тұр. 4. Сы н есімдер табиғаты ж ағы нан көптел- мейді, септелмейді, тәуелденбейді. Көптік, септік, тәуелдік ж алғаулары ж алғанса, зат есімнің ор- нына жүреді, сы нды қ м ағы н аға заттық м ағы на үстеледі. Заттанған сын есім атау септігінде тұрып қолданылса, ол бастауыш қызметін атқарады. М ысалы: Баланы ң жақсысы - қы зы қ, жаманы - күйік (Абай). Үялш ақ сы бағасы нан құр қалар (М ақал). А қы лсы з өзін м ақтап бы лж ы райды (Абай). Кең пейілді - кем болмас (М ақал). Ақ маңдай аппақ жұмыр мойнына, қолаң жібек ша- шына, бетінің үлбіреген қызылы сонш алық жара- сып тұр (Әуезов) деген сөйлемдерде жақсысы, жаманы, үялшақ, кеңпейілді, қызылы сын есімдері атау септікте тұры п, заттаны п, бастауыш қы з- метін атқарып тұр. 5. Сын есім ж іктік тұлғада тұрып сөйлемнің баяндауыш ы да болады. Бақты ғұл өзі де кесек, балуан денелі, иықты (Әуезов). Осы адамдар ара- сы соншалық кереғар (Әуезов). Төрде оры нт ар, төрде ж алғы з оты рм ақ ойында бар (Абай) деген сөйлемдердегі балуан денелі, иықты, кереғар, тар сын есімдері (I, II, III жақ) ж іктіктұлғадатұры п, баяндауыш қызметін атқарып тұр. 5. С А Н Е С I М Қазіргі қазақ тіліндегі сан есім - дербес сөз табы. Ол басқа сөз таптарынан лексика-семанти- калық, грамматикалық ж ағы нан ерекшеленеді. 5.1. САН Е С ІМ Н ІҢ Л Е К С И К А -С ЕМ А Н ТИ К А Л Ы Қ С И П А Т Ы Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер - заттың немесе заттық ұғымдар мен құбылыстардың са- ны н, мөлш ерін, бөлш егін, ретін білдіретін сөз табы. Тек М ағаш ты үш күндей оңаш а алып оты- рып, арманын есітті. (Әуезов).Жұл жеті жұртгың қам ы н жер (М ақал). 14-15 жа- сы нда-ақ тамаш а әнш ілігімен даңқы ш ы ққан (М ағауин). Жетінші тілек тілеңіз... (Бұқар ж ы - рау) деген сөйлемдердегі үш, жеті, 14-15, жетінші сан есімдері есім сөздердің санын, ретін, мөлшерін білдіріп, санды қ белгісін анықтап тұр. |