П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| С А П ЕЛЛІҮІ
4 / 1 есімнің басқа сөз таптарынан негізгі айырмаш ы- л ы ғы - зат есіммен тіркесіп, санды қ ж ағы н ан аны қтау ж әне зат есімсіз қолданы лы п, санды қ атауды білдіру. Сан есім басқа сөз таптары нан жасалмайды. Сан есім контексте қолданылуына қарай зат- ты ң нақты санын, ретін, мөлш ерін, болшегін білдіреді, санды қ м ағы наны тұспалдап, болжап көрсетеді. Осымен байланысты сан есімдерге сөзтүрленім жұрнақтарының жалғануы да біркелкі емес. Сан есімнің негізгі қызметі заттық ұғымдар мен құбылыстарды сандық жағынан анықтау бол- ғанды қтан, әдетте морфологиялық өзгерістерге түспей қолданылады. Бес нәрседен қаш ы қ бол (Абай). Алты атанға қос артып, Алты жыл қоныс қарадым (Сейфуллин). Аран ішінде екі атқа же- гулі тұрған ш ананы алып ш ықты (Бегалин). Ол үш-төрт адам сыйғандай қайы қ тауып, балық аулайтын ау сатып алып, кәсіпке кірісті (Шәріпов). Сан есімдер зат есімнің жалғауларын қабыл- дап, заттық мағы нада да қолданыла береді. Онын алып, тоқсаннан дәм е қы лы п (Абай). Ж ет і күш іктің бесеуін көздеріне қарап елтірді де, екі кіш кенесін тірі қалдырды (Әуезов). Ж иы рмаға келмеген бала жігіттің сөзінде нәр де, зәр де бар екен (М ұстафин) деген сойлемдердегі онын, тоқ- саннан, бесеуін, жиырмаға сан есімдері тәуелденіп, септеліп, әрі заттық, әрі санды қ ұғымды қатар білдіріп тұр. С ан есімдер құрам ы на қарай дара сан есім ж әне күрдеді сан есім болып екіге болінеді. Бір түбірден құралған негізгі және туынды сан есім- дер дара сан есім деп аталады. Екеуі де м аған жалт қарасып... (М ағауин). С оны ң жеті жылы - баспасөз маңында (Н ұрш айықов) деген сәйлем- ^дердесі екеуі, жеті сан есімдері бірі негізгі, екіншісі туынды күйінде келіп, дара сан есім болып қол- данылған. Негізгі ж әне туынды сан есімдердің тірке- суінен я қосарлануы нан ж асалған сан есімдер күрделі сан есімдер деп аталады. Үш жүзден аса крестьян соғысы, қарсылығы болған екен (Әуе- зов). Тіпті жиырма-отыз түтіні бар ауылдар да “ Ы н ты м ақ” , “ Б ірлік” , “Тегістік” деп ат қойы п та үлгіріпті (М ағауин). 1720 жылы орыс патш а- сы ПетрІ Ертіс бойын өрлеп... (Н ұрш айы қов) деген мысалдарда үш, жүз, жиырма-отыз, 1720 сан есімдері тіркесу және қосарлану арқылы күрделі Сан есім болып тұр. Күрделі сан есімдердің құрамындағы сан есім- дердің тіркесуі мынадай жолдармен болады: а) бір санды екінш і сан ға қосыгі айту арқы- лы. Бұл тәсіл арқылы жасалатын сандардың құра- мы бір сан ға екінш і санды қосу жолымён бері- леді. Мысалы: 7 5 -/4 жасында Гүлияны Бұзау- баққа алты қараға бергеніне, міне, төрт-бес жыл болды (Сейфуллин). Х олмға жеткенш е 150 ки- лометр жер жатыр (М омыш ұлы) деген сойлем- дердегі 13, 14, 150 сан есімдерінің құрамындағы сан есімдер 10, У Ш сандарына 3, 4, 5#сандары н қосу арқылы жасалып берілген; б) бір санды екінші санға көбейтіп айту жолы арқылы. Бұл тәсіл арқылы жасалған күрделі сан есімдер құрамы бір санды екінш і санға көбейту жолымен жүзеге асады. 5000 жылқы 25 сомнан 125000 болады (М ұстафин) деген сойлемдегі 5000 құрам ы ндағы жеке сандар (5 пен 1000) көбейту (5x1000) арқылы жасалып тұр. Күрделі сан есімдердің тіркесуі арқылы жа- салатын осы тәсілдер қосылмалы жэне көбейтіл- м елі, ал екеуінің де араласып келіп жасалуы ара- лас күрделі сан есімдер тіркесі деп аталады. 1931 ж ы лд ы ң қ а р а ш а а й ы н ы ң ж и ы р м а үш інде... (Ж үнісов) деген сойлемдегі бір мың (1x1000), тоғыз жүз (9x100) - көбейтілмелі сан да, отыз б ір ( 30+1) - қосылмалы сан. Контексте қосымша күрделі сан есімнің соңғы ком понентіне ж алғанады . Біздін зам аны м ы зға жеткен үлгілердің ең көнесі, әрі кәлемдісі - бір мың тоғыз жүз алпыс тоғызыншы жылы жазыл- ған атақты дидактикалы қ ш ы ғарм а - “ Құтадғу білік” (М ағауин) деген мысалдағы ретгік мағына білдіріп гұрған қосы м ш а соңғы , я ғн и тоғызын- шы сөзіне ж алғанған. Дара сан есімдер де, күрделі сан есімдер де зат есіммен тіркесіп қолданы лғанда, зат есімге көптік жалғауы жалғанбайды. Сейітқүл отыз үйлі кедейіне кетпен беріп, жер тегістеп, егін егуге кірісті (Алтынсарин). Қазіргі қазақ тілінде алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан сан есімдерінің құрылысы ерекше. Ал-пыс, жет-піс сөздеріндегі -пыш, -мыш эле- менті ескі дәуірде он мәнін берген, ал сексен, тоқсан - сегіз он, тоғыз он сөздерінің бірігуі арқылы жа- салған сан есімдер. Сан есім сейлемде жеке сөйлем мүшесі бо- лумен бірге кейде күрделі сөз құрам ы на кіріп, күрделі сөйлем мүшесі қызметін атқарады. - етістікпен тіркесіп күрделі баяндауыш бо- лады. Қанаев кекірейіп кербезденбей, көптің бірі болып, жұпыны түрмен отыр (М айлин). - рет, жасар, есе, мәртебе, күн, жыл сөздерімен тіркесе келіп, қаншаі деген сұраққа жауап беріп, |