П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 470
МОРФОЛОГИЯ Қ азақ тіліндегі барлы қ сан есімдер ж иы рма ш ақты сөздер арқы ды жасалады. Оларды бірлік, ондык, жүздік, мыңдық сандар деп беруге болады. Бірлік О нды қ Жүздік М ыңдық бір он бір жүз бір мың екі жиырма екі жүз екі мың үш отыз үш жүз үш мың төрт қы ры қ төрт жүз төрт мың бес елу бес жүз бес мың алты алпыс алты жүз алты мың жеті жетпіс жеті жүз жеті мың сегіз сексен сегіз жүз сегіз мың тоғыз тоқсан тоғы з жүз тоғы з мың Миллион, миллиард сан есімдері түркі тілдері- не, соны ң ішінде қазақ тіліне де орыс тілі арқы - лы енген. Қ азақ тілінде қолданылатын түмен сөзі моңғол тілінен енген сансыз көп деген м ағы наны білдіреді. М орф ологиялы қ құрам ы ж ағы н ан сан есім дара, күрделі болып екіге бөлінеді. Бір түбірден құралған негізгі және туынды сан есімдер дара сан есімдер деп аталады. Екінші тілектілеңіз... (Бұқар жырау). Д ара сан есімдер іш тей н егізгі ж әнетуы нды болып бөлінеді. Негізгі дара сан есімдерге мор- ф ем алы қ бөлш ектерге бөлінбейтін сөздер жата- ды. Есеттің екі ж ағы н д а оты рған екі жігіт оны ң үстіне қон ж и я түсіп, екі қолы нан тастай ұстап, дедектетіп отырып... (Ж үнісов). Туынды дара сан есімдер әр түрлі граммати- калық ж ұрнақтардың жалғануы арқылы жасала- ды. С алқы н судың ағы ны на бірер сүңгіп алып ем (Мүсірепов). Үшеуі шүрегейді қайтеміз деген сөзге түседі (Байтанаев). Күрделі сан есімдер дара сан есімдердің тірке- суі ж әне қо сарлан уы арқы лы ж асалады . Он төртінде дөп-дөңгелек болып м інсіз толған ай иы ққа көтерілгенше жүрді (Жүнісов). Екі қызыл әскер ш арш ап-ш алдығып келіп, бір-екі сағат дем алды (М омышұлы). Сан есімнің негізгі бір ерекшелігі - басқа сөз тап тары нан ж асалм ауы . Б арлы қ сан есімдер есептік сан есімдердің өзара тіркесу, қосарлану, әр түрлі жұрнақтардың жалғануы негізінде қалып- тасқан. Сан есім зат есіммен, заттанған сөздермен тіркесе келіп, оларды сан мөлшері ж ағы нан ай- қындап, анықтауыш ы болып табылады. Бір кісі м ы ңға, жүз кісі сан ға, Әлі жетер заман ж оқ (Абай). М айысып нәзік белім бұраң қаққан, қырық түрлі дана кеудем өнер тапқан (Сара ақы н). Бұл ш оқ орман екі-үш ш ақыры м жерде оқш ау тұр (Есенжанов) деген сөйлемдердегі бір, жүз, қырық, екі-үш сан есімдері кісі, дана, шақы- рым сөздерін сан ж ағы нан анықтап тұр. Сан есімдер кей жағдайда зат есімсіз де қол- даныла береді. Мұндай қодданыста сан есім зат- ты қ м ағы наны , оның мөлшерін және сандардың өз атауы ретінде жұмсалады. Мысалы: Мыңнан біреу ш ыққанда басшы бо- лы п , Жүзден біреу ш ықса екен соңы на ерер (Ду- латов).Х/ш ш уала болса, ауыздағы кетер, төртеу түгел болса, төбедегі келер (М ақал). Ш аруаның біреуі екеу болып (Абай). Өтемістен туған он едік, Онымыз атқа мінгенде (Махамбет) деген сөйлем- дердегілш//«я«, жүзден, алтау, тортеу, біреуі, оны- мыз сан есімдері адам деген ұғымды, яғн и әрі заттық ұғымды, әрі сандық мөлшерін білдіріп тұр. Қазіргі қазақ тілінде сем антикалы қ ж ағы - нан сан есімге жақын біраз сөздер тобы бар. Олар: -салмақ өлшемдерін білдіретін сөздер: қадақ, пүт, келі, батпан; ; -көлем мөлшерін білдіретін сөздер: бір шым- шым, біруыс, бір тілім, бір қүшақт.Ь. - қалы ңды қ өлш емін білдіретін сөзер: пы- іиақ сырты, шынашақ, бармақ, екі еліт.б. - қаш ықтық өлшемін біддіретін сөздер: адым, таяқ тастам, шақырым, қозы көш жер, ат шап- тырым т.б. - ұзындық өлшемін білдіретін сөздер: түтам, сынық сүйем, кере қарыс, кез, аршын, қүлаш т.б. - сан есімдердің тура мағынасындағы сөздер: жарты мағы насы н білдіретін сөздер: жарты, жарым; бір мағы насы н білдіретін сөздер: жеке, дара, жалғыз, жалқы; екі мағынасын білдіретін сөздер: егіз, қос, пар; төрттен бір мағынасында: ширек сөзі; уақыт мөлшерін білдіретін сөздер: сүт пісірім уақыт, шай қайнатым, биенің бір сауымындай уақыт. Бұл сөздер мөлшерлік м ағы нада қолданыл- ғанымен, лексика-грамматикалық ерекшеліктері- не қарай басқа сөз таптарына жатады. 5.2. САН Е С ІМ Н ІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Е Р Е К Ш Е Л ІК Т Е Р І Сан есім - дербес лексика-сем антикалы қ ерекшеліктері, өзіндік морфологиялық белгілері, синтаксистік атқаратын қызметі бар сөз табы. Сан |