салыстырмалы шырай
және күіиейтпелі іиырай.
4.4.1. Салы сты рмалы шырай. Салыстырма-
лы шырай бір заттың сы ны н, я сипатын, түсін
екінші заттың біртектес сынымен, белгісімен са-
л ы с ты р ы п , сол са л ы ст ы р а ты н б ел гіл ер д ің ,
түрлердің бір-бірінен, я арты қ, я кем екенін
білдіріп, белгілі қосымш алар арқылы жасалады.
Ол қосымшалар: а)
-рақ/-рек, -ырақ/-ірек.
Мыса-
лы: Әміре ортадан
төменірек
бойлы, ақ сарғылт
өңді дөңгелектеу жүзді еді (М ұқан ов). ә)
- л а у /
-леу, -дау/-деу, -тау/-теу.
Мысалы: Үйден бір
ала-
салау, көлд&неңі жалпақтау
қыз шықты да, біздің
жолдастың қолын алып, амандасты (Жансүгіров).
Бұл кезде өлең жазатын сылқым,
серілеу жігіттің
өзі - осы (Әуезов).
С апалы қ сын есімдерге ғана ж алғаны п, са-
лыстырмалы шырай жасайтын жұрнақтар да бар.
Олар: 1.
-ғыл, -гіл, -ғылт, -қылт, -ғылтым, -қыл-
тым. Сарғылт
мұнай заводты көрсетпейді (Мұста-
ф ин). Етікші ш ыңы бұл күнде
бозғылт
м ұнарға
оралған (Омаров). Бір сәтте көл үстінде үлкен
қы зғы лт шәлі ж айы на қалып, сол толқы ндалып
жатқан тәрізді көрінді (Аймауытов).
2.
-шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім. Кокшіл
көздерінің астын кіреукелетіп көлеңке басқан (Ер-
ғалиев). Үлкен
кокш іл
козі мөлдіреп күлімдеп
тұр (Ш аш кин). Аспан
ақіиыл
тартып мұнарта
түседі (Есенж анов). Ш өп жеп тұрған екі-үш ат
кокшіл
бау шөпті күтір-күтір шайнай түсіп, пыс-
қырып қойысады (Әуезов).
3.
-ғыш, -ілдір. Сарғыш
шашы ұйпаланы п
қалыпты (Бердібаев). Бет бітімі жұқалаң, ақш ыл
сарғыш
(Әуезов). Ж анна бір бұрышқа
когілдір
түсті
торшер әкеліп жақты (Ж ұмақанов).
4. -аң, -қай, -ша, -ше.
Бала
қоңырқай сопақша
беті күреңденген күйі отырып қалды (Есенж а-
нов). Хасен қап сағай , аш аң, сіңір денелі,
косе-
леу,
сұр жігіт (Сейфуллин).
4.4.2. Күшейтпелі шырай. Күшейтпелі ш ы-
рай бір заттың бастапқы сынын, белгісін күшейтіп,
асыра корсетіп тұрады. Ол, біріншіден, күш ейт-
гіелі буын арқылы жасалады.
Жап-жасыл
жер
жүзінің қош ты ғы на, Аспанда торғай шарлап ет-
кен сайран (Ш әңгерей). Ж ы лтырап таралған
шашы
қап-қара
қалың өріммен ерекше аппақ нәзік
м ойны на қарай құлай түсіпті (Әуезов).
Топ-то-
лы қ
қызыл шырайлы, қарақат көзді Кәмшат қазір
шөлмектей болып қалыпты (Сонда).
Екіншіден,ш?е,
аса, ең, тьім, тіпті
т.б. күшейт-
пелі үстеулер арқылы жасалады. Сөзің сы ны қ,
тым
ләззатты
(Тәжібаев).
Ең ыстық, ең тәтті
кенжесі М ағжан - бәрі де Д ілдәнің бауырында
өскен (Әуезов). Қарабай Қ ұнанбайға
асабірсал-
қын
зілмен сойледі (Сонда).
Ескерту:
Тек
ақ, көк
сөздері күшейткіш буын
үстелгенде
аппақ
(ап-ақ емес),
көкпеңбек
(көп көк
емес) бөлып бірігіп жазылады. Мысалы: Қар
ап-
пақ,
бүркіт қара, түлкі қызыл. Ұқсайды қаса сұлу
ш ө м ы лған ға (Абай). Көл
көкпеңбек
бөлып жал-
тырап жатыр (Бақбергенөв).
Достарыңызбен бөлісу: |