П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 5.3.5. Болжалдық сан есім
| 5.3.4. Топтық сан есім
Қазіргі қазақ тіліндегі топты қ сан есімдер заттар мен құбылыстардың санын топтап көрсетіп, қаншадан? нешеден? деген сұрақтарға жауап беріп, есептік, болжалдық сан есімдерге шығыс септігінің конеленген қосымшаларының жалғануы арқылы жасалады. Біз екі-үштен болініп кеттік (Керім- беков). Беті ш иқандай екі еркек, қасында бір- бірден бала жігіт бар (М үсірепов). Топтық сан есімдер морфологиялық құрамы ж ағы нан дара жэне күрделі болады. Дара топтық сан есім есептік сан есімдерде көнеленген ш ығыс септігінің жалғануы арқылы жасалады: Екі ана үш р ет екеуден туған (Мұқанов). Күрделі топтық сан есімдер бірнеше есептік сан есімдердің тіркесіп, соңғы сы на көнеленген ш ығы с септігінің жалғауы ж алғануы арқылы жасалады. Д есятидворканы ң әр үйіне 10-15-тен * н е м іс іф н у ға барды (М омыш ұлы). Екі моторлы қай ы ққа алты адам үш-үштен бөлініп мініп, ай- д ы н ға бет алды (Тілегенов). Қ ұйры ғы н екі-екі- ден талдап өріп... (Біржан сал). Сонымен бірге топтық м ағы наны білдіретін -дан, -ден, -тан, -тен жалғауы сан есімге емес, олардьің анықтайтын тіркескен сөзіне ж алғана- тын реттері де болады. Жұмабекке жұмыскер ба- сына үш сомнан ақш а алу керек (М ұстафин). Копей бәйбіше бес-он түйеден тізіп, кейінгі жүктерін де жөнелтіп жіберді (М ұстафин). На- шарлар көлік үшін жүріп қойған, Кемітіп ақш а- сы на бір-бір қойдан (Торайғыров). Топтық сан есімдер грамматикалық корсет- кіштермен түрленбейді жэне жаңа сөздер жасай алмайды. 5.3.5. Болжалдық сан есім Қазіргі қазақ тіліндегі болжалдық сан есім- дер заттар м ен құ б ы л ы стар д ы ң с а н ы н д эл б іл д ірм ей , ш ам ам ен болж ам д ап , тұ сп ал д ап көрсетіп, қанша? неше? қай іиамалы? қаншадай? секілді сұрақтарға жауап береді. Он мыңдаған қой, мыңдағантүйе иттің құлы итақайда өреді (М ұқа- нов). Жиырма бес күндей арм ияны ң ж оры ғы н а біздің полкта қатысты (Момышұлы). Нағаш ысы төрт-бес жүз атымен кеп, Ақан серінің үйіне қонады (М ұқанов). 2-5тең гем жетпей қап, ана байға іштегі бұзауды ал деп таптым пайда (То- райғы ров). Қ ойш ы лы қпен он іиақты жыл қы р- шын жас күнін кешіріп еді (Әуезов) деген мы- салдардагы мыңдаған, жиырма бес күндей, 4-5 жүз, 2-3, он іиақты сөздері затты ң саны н н ақты білдірмей, оны шамалап, тұспалдап көрсетіп тұр. Бөлжалдық сан есімдер, біріншіден, сан есім- дерге немесе сан есім анықтап тұрған есім сөздер- ге әр түрлі қөсы ш алар жалғану арқылы жасала- ды, екінш іден, сан есімнің қөсарлануы арқылы жасалады. Осымен байланысты өларды синтети- калық, аналитикалық тэсіл арқылы жасалған бөл- жалдық сан есімдер деп бөлуге бөлады. Болж алды қ сан есімдердің си н тети калы қ тәсы арқылы жасалуы: 1. Есептік сан есімдерге -лаған/-леген, -да- ған/-деген, -т аған/-т еген жүрнактарыныц жал- ғануы арқылы жасалады. Оз сы бағасы н ешкімге ж іберм егендігілш //- даған жыл тарихында ай қы ндалған (М ом ы ш - ұлы). 0яд<7/^бекеттердеж}'здеге//кіре қонақтар жатыр (Мүсірепов). 2. Сан есімдерге -дай/-дей, чпай/-тей жұрнақ- тары ж алғану арқылы жасалады. Төрт мыңдайжылкы сату керек (Мүсірепов). -дай/-дей жұрнақтары ның сан есімдерді жа- сауда мынадай ерекшеліктері бар. Атап айтқан- да, бұл қосы м ш а, бірінш іден, бірлік саны қосар- ланған тұлғаларға (қырық-елудей, жиырма-отыз- дай), екіншіден, ондық, жүздік, мыңдық көбейтіл- мелі сандарға (үш жүздей, өн мыңдай) көбірек жалғ-анады. -дай/-дей, -т ай/-т ей ж ұрнағы сан есімдер- мен тіркесіп , мезгілдік, көлем дік м ағы н ан ы білдіретін сөздерге жалғанып, бөлжалдық мағы - наны білдіреді. Жиырма километрдей “ қ ы сқ а ” өрау жөлға салып жүрдік (Мөмышұлы). Мезгілді білдіретін сағат/тай, күн/дей, тәулік/тей, апт а/ дай, ай/дай, жыл/дай т.б. Арада алты айдай уақыт өтті (Әуезөв). Екі айдай мен ауылға барғаны м жоқ (Момышұлы). |