Бір кезде ай-
ырылмастай ж ақы н досым (Сейфуллин).
Бір сәт ақ жүзі нұр там ғандай бұлбұл ж анды ,
бір сәт өткір қара көздерін Ержанға ұзақ төңкеріп сағы -
на қарағандай (Н ұрш айы қов).
Бір жолы алдың-
ғы шептегі жермен танысып, көршілес дивизия-
ны ң бір батальоныны ң бақылау пунктіне кірдім
(М омыш ұлы).
Бір кезде Қарашолақ өзінше мәде-
ниет ош ағы болған (Аймауытов).
Бір созінің жаңа сөздер жасауы:
Бір сөзі арқылы қазақ тілінде көнеленген
жалғау, созжасам жұрнақтарының жалғануы және
қосарлану, бірігу арқылы біраз ж аңа создер жа-
салған. Осымен байланысты жаңа создердің жа-
салу ж олдары н с и н ети кал ы қ, ан ал и ти к ал ы қ
тәсілдер арқылы жасалған деп қарастырамыз.
а)
синтетикалык тәсілі. - лік, -тік жұрнақтары арқылы
бірлік, бірлестік зат есімдері жасалған:
Бірлік түбі - тірлік (М а-
қал). Бір дегеніңіз -
бірлігі кеткен ел жаман (Қаз
дауысты Қазыбек). Үнемі
бірлікке шақыратын.
-ік, -лес ж ұрнақтары арқылы етістік создер
ж асалған. М ысалы:
Бірлестік сал болуға сегіз
жігіт (Әшім ақын). Ж еңгесімен
бірікті Алтауына
ұрш ық ақ жібек, Алтауына иіртті (“ Қамбар ба-
ты р” жыры).
-дей ж ұрнағы арқы лы ж асалған
бірдей созі
бірде сын есім, бірде үстеу мәнінде қызметін ат-
қарады. Нұрымға қиямет-қайымның тар копіріне
тірелгенмен
бірдей болды (Есенжанов). Ж ам ан-
ның коңілі кокте, жерде басы, Алыс қой аң ғар-
ғанға екі арасы, Ж ақсы ны ң озі кішік, бойы биік,
Бірдей ме екеуінің мәртебесі? (Жамбыл).
-еу ж ұрнағы арқылы ж асалған
біреу созі жи-
н ақты қ сан есім болып, белгісіздік м ағы насы н
білдіріп, есімдік қы зметінде де қолданылады.
Біреуге ж ақ сы л ы қ етсең, ол ж ақсы л ы ғы ң д ы
міндет етпе (Алтынсарин).
С оны мен бірге
біреу белгісіздік есімдігі сеп-
теліп, тәуелденіп, заттанып та қолданыла береді.
М ысалы:
Біреуден жіберген бір ауыз сөзің екеу
болып елге жайылады (М үсірепов). Ол
біреуден бір ж ы лқы ны ң м айы н сұрап мініп... (Абай).
- жатыс септігінің кенеленуі арқылы жасал-
ған
бірде сөзі
біресе шылауымен қатар қолданыл-
са, кейде мезгілді білдіріп үстеу бола алады. Ос-
панкүл
бірде жұмысты ш ын ықыласы мен апы -
рып-жапырып істейді,
бірде қолының ұшын ғана
тигізеді (Әуезов).
- ш ы ғы с септігінің конеленуі арқылы жа-
салған
бірден сөзі үстеу қызметін атқара алады.
Ақ үйдің екі аш палы сырлы есігін
бірден аш ып
үйге енді (М ұстафин).
- барыс септігінің конеленуі арқылы жасал-
ған
бірге сөзінің мынадай ерекшеліктері бар:
-
коса, кабат, катар сөздерінің орнына жүреді.
Сәтгібек ауылдарымен
бірге отырғандарының
азғана жылқылары ж үйрік болады (Сейфуллин).
- бірге туған, туы сқанды қ мағынада:
Хажы заманды түгіл
бірге туған ағасын түзей
алмай... (М ұстафин).
-
“Бірге тум ақ бар,
бірге олмек ж о қ ” секілді
мақалдарда кездеседі.
ә)
аналит икалық тэсілі. - қосарланы п, болжалдық, ш амалық м ағы -
наны білдіреді.
бірен-саран, бірді-екілі, бір-екеуі. Ошақ басында
