П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

САН ЕС ІМ
475
бірден-бір, бірте-бірте, бір-бірлеп, бірде-бір
т.б. 
Қабырғасын қаусатып 
бір-біріндеп
сөксе де... (Ма- 
хамбет). Бүкіл планетамыздың біртұтас организм 
екеніне дүниежүзі халықтарының көзі 
бірте-бірте
жетіп келеді (М ырзалиев).
Бір саны ны ң әр түрлі сөздермен бірігуі ар- 
қылы ж асалған создер біраз. Атап айтқанда:
- 
өңкей, келкі, сыдырғы, ыңғай, түтас, түрлі,
калыпты, т алай
создерімен бірігуі арқы лы сын 
есімдер жасалған.
Артын тіле 
күлайд.ан, біркалыпты
түрмайды 
(Абай). 
Біркелкі
жас буын ш ы ғы п еді (Әуезов). 
Біркалыпты
қатты жүрісті бәсеңдетпей... (Әуе- 
зов). М үнан басқа қақпада 
біркатар
жан, Ж ана- 
шырсыз дүниеде жетім қалған (Абай).
- бір созіне 
неше, деме, деңе сөзцерінщ
кірігіп 
кетуі арқылы белгісіздік есімдіктері жасалған: 
бірне-
ше, бірдеме, бірдеңе: бірнеше
күн жыласып аза са- 
лып болды (Әуезов). 
Бірдемеге
үрынып, пәлеге 
ұшырап жүрме (Жармағамбетов). 
Бірнеіие
жалпақ 
тобелі қоңырқай үйлерден айналып отті (Әуезов).
- 
аз, жолата, сыпыра, шама, талай
создерімен 
бірігу арқылы бірде сын есім, бірде үстеу соз та- 
бының орнына жүреді: 
біраз, біржола, біржолата,
біршама, бірталай.
Ұлбосынның жауабынан Әбу- 
лақап 
бірталай
нәрсе аңғарды (М айлин). 
Бірсы-
пыра
уақытқа шейін Шермек аң-таң болып... (Май- 
лин). Құйма құлақ зерек жігіт білімін 
бірталай
кеңейтіп алған (Мұстафин). Осылай арада отті 
біраз
заман (Сералин). Өкінішті күндер 
біржолата
отіп, 
қарасы ошті (Мүсірепов). Ақлима Еркебұланның 
қолында 
біржола
көзін жұмды (Омаров).
- бір созінің осылармен бірге тұрақты тіркес 
жасайтындары да аз емес: 
бір ауыз сөз, бір сырлы,
сегіз кырлы, бір созді, бір жасау, бір киер киім, бір
сабак жіп, бір табан жакын, бір тал іиаіи
т.б.
5.3.2. Реттік сан есім
Реттік сан есім заттың саналу ретін, орын 
тәртібін білдіріп, 
нешіншП
деген сұраққа жауап 
береді де, есептік сан есімдерге дауыссыз дыбыс- 
тардан соң 
-ыншы/-інші,
дауысты дыбыстардан 
соң 
-ншы/-нші
жұрнақтары ның жалғануы арқы- 
лы жасалады. 
Бірінші
рет қатты окпелегенін жа- 
сыра алмай барады (Мүсірепов). Әбіш бұдан болек 
екінші
қағазды тағы жазды (Әуезов). Ырысты 
төртінші
тәулік дегенде барып... (Ж үнісов). 
То-
ғызыншы
тілек тілеңіз (Бұқар жырау) деген сойлем- 
дегі 
бірінші, екінші, төртінші, тоғызыншы
реттік 
сан есімдері 
кағаз, тәулік, тілек
сөздерінің ретін, 
орын тәртібін білдіріп тұр.
Реттік сан есімдер құрамына қарай дара және 
күрделі болып екі топқа болінеді. Дара ретгік сан 
есім бір сан есім арқылы жасалады. Ж аздың 
бірітиі
жаңбыры құйындата келіп тогіп жіберді 
(Майлин).
Күрделі реттік сан есім бірнеше сан есім- 
дердің тіркесіп келуі арқылы жасалады. 
Бірмы ң
тоғыз жүз жиырма жетінші
жылы демалы сқа 
кел ген ім де... (М о м ы ш ұл ы ). Қ ұ р ан н ы ң
ж үз
сегізінші
сүресінде... (Досжан). Күрделі реттік сан 
есімдерге қосымш а соңғы компонентіне ж алға- 
нады.
Қолданылу стильдік ерекшелігіне қарай реттік 
сан есімдерін жасайтын 
жүрнактар ондык, жүздік,
мыңдык
сандарға қарағанда, 
бірлік
сандарға жиі 
жалғанатыны байқалады.
Ескерту: 
-ыншы/-інші, -ншы/-нші
жұрнақта- 
ры - құранды қосымш а, Ү-УІ11 ғасыр жазбала- 
рында 
-нч
түрінде, ал кейінгі дәуірдегі ескерткі- 
штерде - /т /б о л ы п келеді. Сонымен, 
-ншы
қосым- 
ш асы ны ң соңғы элементі 
-ы
тәуелдік жалғауы 
деген пікір бар. Бірақ бұл пікір дәлелдей түсуді 
қажет етеді, ойткені тәуелдік жалғауы озі жал- 
ғанған сөзге ілік септік жалғаулы создің тіркесін 
талап егеді, ал бұнда ондай байланы с (матасу) 
байқалмайды.
Синтаксистік қызметі жағынан ретгік сан есім 
зат есім нің алдында келіп, анықтауыш болады. 
Бұл - оны ң негізгі қызметі. Тентекті тәртіпке 
шақыру - 
бірінші
парыз (Иманж анов). 
Екіниіі
мәселе: жұмысш ыларды топқа бөлу (М айлин) 
деген сойлемдердегі 
біріниіі, екінші
сан есімдері 
парыз, м әселе
секілді зат есімдерді реттік ж ағы - 
нан анықтап тұр. Синтаксисгік қызметі жағынан 
сан есім сын есімге ж ақы н болғанды қтан, сын 
есімнің алдынан келетін күшейткіш үстеуі реттік 
сан есім нің тек бірінші созімен ған а тіркеседі. 
Бұл қолданыста ол күшті, мықты, беделді, ал- 
ды ңғы т.б. мағыналарда қолданылады. Ұжымда- 
ғы ең 
бірінші
адам - біздің Қасен (Сатыбалдиев).
Реттік сан есім санды қ ұғымды білдірумен 
қатар заттық м ағы нада қолданылады. Осындай 
мәнге ие болуымен байланысты әр түрлі грамма- 
тикалық формалармен түрлене алады, яғни копте- 
леді, тәуелденеді, септеледі. 
Біріншісі
Каспий 
теңізінің статусына байланысты болса, 
екіншісі -
әлемдік мұнай тасымалдау жолдарына шығу бо- 
лып саналады (“ Ег. Қазақстан”). 
Біреуінікі
бұйра- 
лау мол болған да, 
екіншісінікі -
жайылма, ұзын 
сақал (Әуезов). Адамның бәрі бірдей емес қой, 
біреуімен
тіл тауып сойлессең, 
екіншісімен
қатал 
сойлесу керек (Момышұлы). Бұл жерден үш жұрт

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: