Не дерімді білмедім (Сон-  да).  Қазақтың дін істері қай

ЕСЛМДІК
489
неше? қалай? 
сұрау есімдіктері мүлде тәуелден- 
бейді. Сұрау есімдіктерінен 
кім? не? қайсы? не-
шеу? 
сөздері ғанатәуелденеді.
Сұрау есімдіктерінің тәуелдену үлгісі.
Ж екеш е:
Көпше:
I 
ж ақ кімім?
кіміміз?
II 
ж ақ кімің?
кімдерің?
кіміңіз?
кімдеріңіз?
III 
ж ақ кімі?
кімдері?
кімі?
I 
ж ақ нем?
неміз?
II 
ж ақ нең?
нелерің?
неңіз?
нелеріңіз?
III 
ж ақ несі?
несі?
нелері?
I 
ж ақ қайсым?
қайсымыз?
II 
ж ақ қайсың?
қайсыларың?
қайсыңы з? қайсыларыңыз?
III 
ж ақ қайсысы?
қайсысы?
қайсылары?
I 
ж ақ 
нешеуім?
нешеуіміз?
II 
ж ақ нешеуің?
нешеулерің?
нешеуіңіз? нешеулеріңіз?
III 
ж ақ нешеуі?
нешеуі?
Ж іктік ж алғаулары сұрау есім діктер ін ің
іш інен те к к ім ?
қандай? қалай? қайсы? 
сөздері- 
не ғанаж алғанады .
Сұрау есімдіктерінің жіктелу үлгісі
I ж ақ кіммін?
II ж ақ кімсің?
кімсіз?
III
ж ақ кім?
I. қандаймын?
II.
қандайсың? 
қандайсыз?
III. қандай?
кімбіз?
кімсіңдер?
кімсіздер?
кімдер?
қандаймыз?
қандайсыңдар?
қандайсыздар?
қандай?
Септік жалғаулары да сұрау есімдіктерінің 
бәріне бірдей ж алғана бермейді. М әселен, 
қан-
дай? қалай? 
есімдіктері мүлде септелмейді. 
Неше?
қанша? 
сөздері барыс, ж атыс,ш ығыс септік жал- 
ғауларын, 
қашан? 
сөзі барыс, ш ығы с септік жал- 
ғауларын, 
қай? 
сөзі жатыс, ш ығы с жалғауларын 
ғана қабылдай алады.
Сұрау есімдіктерінен 
кім, не, қайсы? нешеу?
сөздері септеледі.
Сұрау есімдіктерінің септелу үлгісі
А кім? 
не?
I. кімнің? ненің? 
Б. кімге? 
неге?
Т. кімді? 
нені? 
Ж. кімде? неде? 
Ш. кімнен? неден? 
К. кіммен? немен?
қайсы?
қайсының?
қайсыған?
қайсыны?
қайсыда?
қайсыдан?
қайсымен?
К ө п тік ж алғаулары сұрау есім діктерінің 
ішінде 
кім? не? қайсы? неше? 
сөздеріне ған а 
жалғанады. 
Кімдер ақын болмайды, Арыстаны
сүласа
? (Байтұрсы нов). - 
Ш ырағым-ау, ана со-
дырдың атын м ініп
нелерің бар ед іі
(И сабеков.)
Коптік м ағы н а кейде сұрау есімдіктерінің 
қосарланы п айтылуы арқылы беріледі. 
Кім-кім
бермеген!
(Аймауытов). 
Юм-кімнен соғып жібер-
діңдер
(Сонда) дегенде 
кім? 
есімдігінің қосарла- 
нып айтылуы “ кім дер” деген коптік м ағы наны
білдіріп тұр.
Сұрау есімдіктері сөйлем мүшелерінің бәрінің 
де қызметін атқара алады. Бірақ сұрау есімдік- 
терінің әрқилы сөз таптарына бейім болып келуі- 
не байланысты кейбір сөздердің өзіндік ерекшелігі 
де болады. М әселен, бастауыштық қызмет 
кім?
не? 
сөздерімен тәуелденген сұрау есімдіктеріне ғана 
тән қызмет болса, 
қай? 
сөзі ешқашан баяндауыш 
қызметін атқармайды. Ал 
қашан? қалай? 
есімдік- 
тері тек пысықтауыш болып келеді.
6.2.4. Өздік есімдіктері
Өздік есімдіктері - сойлеушіні не сөйлемдегі 
субъектіні озге субстанциялар мен құбылыстар- 
дан бөліп алып көрсетуші сөздер.
Түрқістанға ертең жүргтінімді естігенімде,
барамын деп келіскеніме
өзім өкіндім
(Исабеков). 
Я күдайым аққа жақ,
Өзіңе аян; м ен нахақ
(Бай- 
тұрсынов). 
Өзі 
қайдд 
бара жатқанын білмеген
адамның естігенінен ұстаушылар қайдан жол
табады
(Д улатов) деген сөйлем дердегі 
озім
есімдігі сөйлеушіні, 
озіңе 
есімдігі тыңдауш ыны, 
озі 
есімдігі богде кісіні сөйлемдегі өзге субстан- 
циялар мен құбылыстардан бөліп алып көрсетіп 
тұр.
Өздік есімдіктеріне тәуелдік жалғауларынсыз 
қолданылмайтын озтүбірінен тараған озім , 
озің,
озіңіз, озі, озім із, оздеріміз, оздеріңіз, оздері
деген сөздер жатады.

490
М ОРФОЛОГИЯ
Өздік есімдігінің бұл тәуелдік ж алғаулары 
кейде түсіп қалы п, кейде толы қ сақталған түрде 
қолданылады. М әселен, ілік септігіндегі өздік 
есімдіктері зат есімдердің алдында қолданылған- 
д а к ө б ін е іл ік ж а л ғ а у л а р ы м ен
т ә у е л д ік
жалғауларынсыз айтылып отырады.
Оған не десем унар екен деп, кулықпен жауап
бергім келеді, бірақ бүге алмай,

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: