П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
Ү 2 . Ү С Т Е У Д ІҢ Қ Ұ Р А М Д Ы Қ Т Ү Р Л Е Р І
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Ү 2 . Ү С Т Е У Д ІҢ Қ Ұ Р А М Д Ы Қ Т Ү Р Л Е Р І
Үстеудің негізгі фамматикалық белгісі - оның арнайы түрлену жүйесінің және грамматикалық категорияларының жоқтығы. Сөйтіп, үстеу қазақ тілінде түрленбейтін сөз табы болып саналады. Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер құрамы жа- ғынан түбір үстеулер, туынды үстеулер және күрделі түбір үстеулер болып үшке бөлінеді. Құрамы ж ағы н ан түбір және қосы м ш аға бөлшектеуге келмейтін сөздер негізгі үстеулер деп аталады. Біраз, ерекше, еиді үстеулері морфема- ларға бөлшектеуге келмейтін түбірден құралған сөздер. Негізгі үстеулерге мына сөздер тобы жатады: жылдам, әрең, әдейі, жорта, әзір, әлі, бүрын, қаса- қана, үдайы, ақырын, ерте, кеш, жоғары, томен, қазір, үнемі, қазір, дереу, жаңа, енді, шапшаң, бағана, ілгері, әрі, бері, мана, ылғи, әзір, бекер, дереу, кері, әрмен, бермен, нақ, нағыз, дәл, оте, тым, аса, ерекше, мүлде, оқыс, түгел т.б. Ескерту: Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі үстеу- лер болып табылатын ары, бері, кері көне түркі тілінде морф емаларға бөлш ектеніп, -ры, -рі, -ру б ағы тты қ бары с септігінің ф ун кц и ялары н д а жұмсалатын тұлғалардың түбірге сіңісіп, кірігіп кетуі а р қ ы л ы қ а л ы п т а с қ а н . Ғ ал ы м д ар д ы ң көпшілігі бұл тұлғаны көне барыс септіктің жал- ғауы деп таныса, кейбір зерттеушілер жалғау емес, б а ғы п ы қ мағына тудыратын қосымша деп қарай- ды. Көне түркі ескерткіштер тіліндегі -ры, -рі, -рү, -дутұбір сөздердің құрамында өлі формант ретін- де сақталған . С оны м ен бірге негізгі түбір үстеу тобы на ж ататы н жоғары, ілгері сөздерінің түбірі жо, іл есім сөздер б олған. Жо - ж оқ, йок - биік м ағы н асы н , іл - ілкіде, баста м ағы насы нда қол- даны лған. Тарихи тұрғыдан жо, іл сөздеріне -ға , -ру, -геру, -қару, -керу формалары ның жалғануы арқылы үстеулержасалған. Негізгі үстеулердің көпш ілігіне сы н есімнің шырай ж ұрнақтары ж алғанады . Атап айтқанда, мезгіл үстеулеріне: бүрынырақ, ертерек, кеіиірект.б. М ысалы: Бұрынырақ кезде бұндайда асын тас- тап, кісіге қарап жалтақтап шығып кететін (Әуе- зов). Ертерек келмедің деп несіне ескертпейін, ештен кеш жақсы (Мүсірепов). Мекен үстеулері- не ж алғанады : төменірек, әрірек, ж оғарырақ, төмендеу, берірек т.б. С ы н қим ы л үстеулеріне жалғанады: тезірек, жайырақ , жылдамдау, оңай- ырақ т.б. Үстеудің кейбір м ағы налы қ топтары ш ырай жұрнақтары н мүлдем қабылдай алмайды. Ж оға- рыда аталған кейбір үстеулерге сын есімнің шы- рай ж ұрнақтары ны ң жалғануы тарихи ж ағы нан үстеудің сын есіммен ж ақын, төркіндес екендігін көрсетеді. Осымен байланысты шырай жұрнақта- рын қабылдайтын да - негізгі түбір үстеулер мен қимылдың сапалық белгісін білдіретін үстеулер. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|