П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 590
СИНТАКСИС дай: сөйлем қүрамындағы бірыңғай мүшелер өзара белгілі бір грам м атикалы қ қаты н асқа түседі: ыңғайластық, талғаулық, қарсылықты т.т. Бүл қатынастар шылау сөздер, интонация арқылы білдіріледі” , - дейді^' Тәжірибелі зерттеушіден бүдан кеңірек, жан-жақты толғамды күткен едік, алайда оқу қүралының мазмүны мен міндетінен туындады ма екен, пікірінің үшын тастаумен ғана шектеліпті. Соз болып отырған жайларға дәлел де, озге авторлардың пікірталастары да байқал- майды. Бастысы ( бізге керегінің өзі де сол) - сала- лас соз тіркестері туралы алғаш ой тастап, басқа- ларды да ой болісуге шақырған сияқты. Аіітылған жайларды ақыл таразысына салып, ой елегінен откізер болсақ, қазіргі қазақ тілінде (әрине, тіліміздің тарихында да) салаласа байла- нысқан создердің тіркесі болатындығына күмән болмаса керек. Байланысу түрлері басқа болған- ды қтан , оларды ң сабақтаса бай лан ы сқан соз тіркестерінен принципті айырмашылықтары да болуға тиіс. Ең алдымен, қазақ тіліндегі создер салаласа б айланы сқанда, б асы ң қы л ы қ -б ағы н ы ң қы л ы қ қатынаста емес, тең қатынаста, қатар байланыса- ды ( боран мен аяз; сүйкімді, мақтаулы; агын да, қарасын да). Боран мен аяз кезектесіп бірінің ор- нын бірі басатын (Мүқанов). Ел ішіне сүйкімді, мақтаулы үлды, Жасама деп жат қылық сақтан- дырды (Мақатаев). Дүниенің агын да, қарасын да, Мыңқ етпейсің, қабътдап аласың да (Мақатаев). С ой л ем қ ү р а м ы н а н а л ы н ы п қалғ^анда, бірыңғай мүшелі соз тіркестері түсініксіз болып шығады, яғни соз тіркесінің бүл түрі, сабақтас соз тіркесімен салыстырғанда, сойлемнің “қүры- лыс материалы” екендігін сенімді дәлелдесе ке- рек. М әселен, Қайша Шәймерденнің тартқан шьыым түтінін бе, әлде сөзін бе, әлде оның өзін бе - жаратпай, жиырыла түсті (Майлин) деген сойлемнен түтінін бе, әлде сөзін бе, әлде оның өзін бе деген тір кестер д і ты с .алып қ а р а са , әлдебірдеңені үғыну қиы нды ққа түсер еді. Үшінші айырмашылығы мынада: салалас соз тіркестеріндегі синтаксистік қатынастардың сан жағынан сабақтас соз тіркестерінің сан молшерінен артық болуы озінен-озі түсінікті болса керек, ойткені бүл бірыңғай мүшелердің тіркесі бол- ғандықтан, сойлем мүш елерінің мағыналарын еске салады. Айталық, бастауыштық қатынас, баяндауыштық қатынастардың болуы тандандыр- маса керек: Жаңа қонысқа қонган бір үйлі жан да, жаңа өріске қүныга жайылган бір отар мал да мәре-сәре (Кекілбаев). Бала қаиіанда бері ойлай- ды да, әрі аса алмайды, берірек ашық көрініп түрган қызықт ы еш нәрсеге айы рбаст ай алм айды (Мүсірепов). Ал толы қтауы ш ты қ, аны қтауы ш ты қ және пысықтауыштық қатынастардың жиі қолданы- латынына еш шүбәнің болмағаны дүрыс: Кішкене бала бізді тастай беріп, шеп түсіріп жатқан әкесі мен агасына барды (Ахтанов). Мынау қираган, бүлінген, жартылай өртенген вокзал нагыз бір ажалдың үясындай көрінді (Ахтанов). Алда түрган көп кісілердің иыгының арасынан сыгалап, ілгері жагына кез тіксе, қақ төрде, қолдан істеген ала- са мінбеде Селиванов сөйлеп түр (Нүрпейісов). Енді бір реттерде салаласа байланысқан соз тіркестерінің сыңарлары оқырмандарды “адасты- рып кетуі” де мүмкін. Дәлірек айтқанда, мүндай соз тіркестерінің компоненттері басқа создермен сабақтас соз тіркестерін қүрап, бір-бірінен ал- шақ түруы әбден мүмкін: Оқжетпестің иіыгыс жагында, Бурабай көлінің жагасында көлге төне өскен іиың бар, аты - Жүмбақтас (М үқанов). Сол күні жолымның болганы-ай! Әншейінде судыраган қу шырпы емес, теңкиіп-теңкиіп томар үшырас- сын кілең (Кекілбаев). Соз тіркестерінің бүл екі түрінің (сабақтас соз тіркестері мен салалас соз тіркестерінің) жал- пы үқсастығына келетін болсақ, екеуінің де то- лы қ мағыналы создердің қатар түруы арқылы синтаксистік қатынасты білдіру үшін қолданы- латындығын айтуға тура келеді. Қалай болғанда да, бүл қасиет - екеуінің де соз тіркесі санатында қаралатынын дәлелдейтін жай. 2. СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ 2.1. ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ Атынан байқалып түрғандай-ақ, етістікті соз тіркесінде етістік негізгі, шешуші қызмет атқа- рады. Өйткені етістік табиғатында озінің лекси- ка-грамматикалық мағынасына, соз табы ретіндегі ж алпы к а те го р и я л ы қ қ а с и е тін е орай б асқ а создерді жетегіне алып, маңайына үйіріп түра- тын соз табы. Сондықтан да ол багыныңқылық қызмет емес, негізінен, басыңқылық қызмет ат- қарады да, соз тіркесін қүрауға үйытқы болады. М үндай басы ңқы лы қ қасиет соз таптары ны ң кейбіреулеріне ғана болмаса, барлығына бірдей тән емес. Мәселен, сын есімдер мен сан есімдер- оздерінің табиғаты жағынан, зат есімді сындық, с а п ал ы қ , с а н д ы қ , м олш ерлік белгілері м ен қасиеттері жағынан айқындайтын создер, сондық- тан да олар зат есімнің жетегінде айтылып, соз тіркесінің бағыныңқы сыңарында жүмсалады да, ал зат есімдер негізгі, үйытқы сыңар ретінде ба- сыңқы сыңар қызметінде қолданылады. Сондай- ақ үстеулер - қимылға тән сапаны ң сапасын білдіретіндіктен,' еліктеуіш сөздер - етістіктерді |