П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| (улкенді сыйлау, ананы қурмет-
теу, оқу озаттарын мадақтау, сәбиді еркелету т.б.); 4) қирату, күйрету мағынасын білдіретін ортеу, мылжалау, езу тәрізді етістіктердің меңгеруі арқылы (ескі заттарды ортеу, жауды куйрету, жыланның басын мылжалау, балиіықты езу т.б.); 5) күту, мәпелеу, торбиелеу мағынасын білдіретін етістіктердің меңгеруі арқылы (сәбиді торбиелеу, жеміс агашын осіру, окені куту, ауруларды та- мақтандыру т.б.); 6) қозғалыс - әрекетін білдіретін м ін у , бату, ү м ты л у , сү ң гу т ә р із д і салт етістіктердің меңгеруі арқылы (поезга міну, бат- паққа бату, жауга умтылу, суга суңгу т.б.). Жалаң берік меңгеру мен әлсіз меңгеріле бай- ланысқан соз тіркестері бір сөйлемнің аясында жарыса қолданыла береді, яғни бір етістік бірнеше септік жалғаулы сөздерді меңгеретін болса, олар- дың біреуі берік меңгерудің қатарына жатады да, қалғандары арқауы бос әлсіз меңгерудің қүра- мына енеді. Меңгерудің мүндай түрі мына торізді жолдармен жасалады: 1) бір нәрсені жасау мәнін білдіретін сабақты етістіктер табыс жалғаулы создермен тіркесіп, меңгерудің берік түрін қүра- ғавда жатыс, комектес жалғаулы создермен (киімді қолы босаганда машинамен тігу) және барыс, жа- тыс, шығыс жалғаулы создермен (бала бақшасын кірпіштен жаз айында орталыққа салу) әлсіз бай- ланысқа түседі; 2) қирату, күйрету мәнін білдіретін сабақты етістіктер табыс жалғаулы создермен меңгерудің берік түрін қүрайды да, ал жатыс, комектес жалғаулы создермен ( зәулім теректі балалар жоқта трактормен қулату) және шы- ғыс, комектес жалғаулы сөздермен ( іиыныны ор- тасынан кескішпен кесу) әлсіз меңгерудің түрін қүрайды; 3) болу және қосу мәнін білдіретін сабақты етістіктер табыс жалғаулы создермен меңгерудің берік түрін қүрағанда барыс, комек- тес жалғаулы создермен ( тақтайды арамен екіге болді) және шығыс жалғаулы создермен (теріні еттен ажырату) меңгерудің әлсіз түрін күрай- ды; 4) тамақтану, қоректену мәнін біддіретін са- 38-1078 б ақты етістіктер табы с ж алғаулы сөздерм ен меңгерудің берік түрін қүрайды да, ал шығыс, көмектес жалғауларымен меңгерудің әлсіз түрін қүрайды (палауды иіетінен қолмен жеу); 5) естіп қабылдау мәнін білдіретін сабақты етістіктер та- быс жалғаулы сөздермен берік меңгерудің түрін қүрайды да, ал шығыс жалғаулы сөздермен әлсіз меңгерудің түрін қүрайды ( жаңалықты радио- дан тыңдау, киноны теледидардан көру); 6) қоз- ғалыс - әрекетін білдіретін салт етістіктердің бірқатары барыс жалғаулы сөздермен тіркесіп берік меңгерудің түрін қүрағанда, шығыс, комек- тес, жатыс, жалғаулы создермен арқауы бос әлсіз б а й л а н ы с қ а түседі ( М осквага Ленинградт ан бесінші желтоқсанда поезбен келді); 7) қозғалыс - әрекетін білдіретін салт етістіктердің бірқатары ш ығыс жалғаулы сөздермен берік меңгерудің түрін қүрайды да, ал барыс, көмектес, жатыс жалғаулы сөздермен әлсіз меңгерудің түрін қүрай- ды ( абақтыдан тогайга таң сәріде атпен қашу) т.б. Қ о з ғ а л ы с - ә р е к е т ін б іл д ір е т ін салт етістіктердің жоғарыда көрсеткендей, бірде ба- рыс жалғаулы сөздермен берік байланысқа түсуі, бірде шығыс жалғаулы сөздермен берік байла- н ы с қ а тү с у і е т іс т ік т е р д ің м а ғ ы н а л ы қ ерекш еліктеріне байланысты. М әселен, барды етістігінің бағыт мағынасы бір жерден шығу ма- ғынасына қарағанда әлдеқайда басым, сондық- тан ол барыс жалғаулы сөзбен берік байланысқа түседі, сол тәрізді оту етістігінің жанай қозғалу мағынасы бағыт мағынасынан басым болғандық- тан, шығыс жалғаулы сөзбен берік байланысқа енеді. Қ азақ тілінде бір сөйлемнің қүрамынан тек жалаң берік меңгеру ғана емес, қосарлы берік м е ң г е р у д і де к е з д е с т ір е м із . Б ір а қ б ү л ар етістіктердің копшілігі емес, тек мынадай мағы- налық топтарының меңгеруі арқылы жасалады: 1) беру, откізу мәнін білдіретін сабақты етістіктер тек табыс жалғаулы создермен ғана емес, барыс жалғаулы сөздермен де тығыз байланысқа түсіп, берік меңгерудің қабаттасқан, жүптасқан түрін қүрайды ( баланы әкесіне беру, ақшаны кассага өгпкізу, малды қойшыга тапсыру, мулікті иесіне қайтару, орденді Жомартқа беру т.б.); 2) біреуге арнай, бағыттай сойлеу мағынасын білдіретін са- бақты етістіктер әрі табыс, әрі барыс жалғаулы сөздермен берік байланысқа түседі ( тапсырманы оқуиіыларга хабарлау, еңбектің мазмунын жумыс- шыларга тусіндіру, өз ойын тыңдаушыга жеткізу т.б.); 3) белгілі бір затты қозғалысқа түсіру мәнін білдіретін сабақты етістіктер қатарынан табыс және барыс жалғаулы сөздермен тіркесіп, жүптас- қан берік меңгеруді қүрайды ( затты уйге апару, тамақты егіс даласына жеткізу, машинаны арт жаққа итеру т.б.). Қосарлы берік меңгеру жалаң берік меңгеру тәрізді арқауы бос әлсіз меңгерумен жарыса, бірлікте қолданыла алады. Мысалы: затты ма- шинамен уйге апару, тамақты егіс даласына ар- бамен жеткізу, машинаны арт жаққа трактор- мен итеру т.б. Меңгеру табиғатында, етістікке тән, сондықтан да бүлардың меңгеру қабілеті есімдермен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Бүл мынадай белгілерден корінеді: а) меңгеру, асы- лында, етістікке тән болғандықтан, оның тамы- ры тым әріден басталады. Тіліміздің тарихын ай- қ ы н д а у ғ а н е г із б о л а т ы н о р х о н -е н и с е й ескерткіш тері тілінде етістіктердің, болмаса есімдердің меңгеруі кездеспейді. Демек, есімдердің меңгеруі етістіктердің меңгеруі негізінде тіл да- муы барысында кейінірек қалыптасқан. Есімдер меңгеру қасиетіне кейінірек барып ие болған- д ы қ т ан , сеп тік ж алғаулы создерм ен тіркесу қабілеті жағынан да, соған орай соз тіркестерін қүрау мүмкіншіліктері жағынан да етістіктермен тең дәрежеде түра алмайды; ә) етістіктер мағы- наға аса бай, сонды қтан да бүлар қатары нан бірнеше септік жалғаулы сөздерді жетегіне алып, алуан түрлі грамматикалық мағынасы бар соз тіркестерін қүрайды. Мәселен, келді етістігін ала- тын болсақ, барыс, шығыс, жатыс, комектес жал- ғаулы создермен тіркесіп, соған орай торт түрлі грамматикалық мағынаны білдіреді: ауылга келді - бағытталған қимыл әрекеттің орнын білдіреді, қаладан келді - қозғалы с-әрекетінің басталған жерін білдіреді, жаз айында келді - қозғалыс- әрекетінің уақытын, мезгілін білдіреді, машина- мен келді - қозғалыс-әрекетінің тәсілін білдіреді. Ал есімдерде мүндай қабілет бола бермейді. Жо- ғарыдағы мысалдарға назар аударатын болсақ, олардың м ағы налы қ жағынан қүбылуына ба- сыңқы сыңар емес, бағыныңқы сыңарлар негіз болып түр. Өйткені торт түрлі тіркестің қүра- мында да кеііді етістігі түлғасы жағынан да, ма- ғынасы жағынан да озгеріске түспеген. Бірақ бар- лы қ жағдайда бүлай бола бермейді. Сөз тіркесінің мағыналық түрғыдан қүбылуына басыңқы сы- ңар қызметіндегі сәздер де әсер етеді. Мысалы: “Абай жольГ романын жазды - қимыл әрекетінің о б ъ ектісін біл д ір ед і, “ Абай жольГ романын қурметт ейді - үн атқан д ы қты , сүй ісп ен дікті білдіреді, “ Абай жольГ романын берді - қозғалысқа түскен заттың кімге, неге бағытталғандығын, адресін білдіреді, “ Абай жольГ романын пайда- ланды - комек, тірек ету мағынасын білдіреді. Демек, меңгеріле байланысқан соз тіркестерін зерттеуде олардың бір ғана сыңарына назар ауда- рып қоймай, бағыныңқы, басыңқы сыңарларына |