П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
619 екіншіден, үстеу сөздердің тіркесу қабілетінің артқандығын дәлелдейді. Үстеулердің есімдермен тіркесін екі жақты қарастыру жөн. Біріншіден, олардың түрлі қосым- ш алар арқы л ы сы н есім орн ы н а ж үм салы п есімдермен тіркесуі тілімізде бүрыннан бар. Мы- салы: Жаңбырдан кейін кешегі Лқша булттар көшеді (“Балдырған”). Бүл мысалда кеше сөзі негізінде мезгіл үстеуі. Ол сөз -гі жүрнағының қосылуы арқылы туын- ды сын есімге ауысып, қабыса байланысқан анық- тауыштық қатынастағы есімді сөз тіркесін қүра- ған. Негізінде осы жүрнақтар арқылы мезгілдік үстеулер ғана есімдермен тіркесетін сияқты. Мы- салы: кешегі жумыс, бугінгі оқига т.б. дегенмен, мезгілдік үстеулер -қы, - кі, -гы, -гі жүрнақтары арқылы есім сөздермен тіркесіп, сындық қасиет- ке ие болғанмен, өзінің байырғы мағынасынан мүлдем ажырап кетпейтіндігі байқалады. Бүл, біріншіден, олардың мағынасынан, екіншіден, он- дай қатыстық сын есімдер сын есімдерше жан- жақты түрленбейтіндігінен байқалады. Мысалы: “ Қазіргі қазақ тілі” немесе “былтырғы дау биыл бітті” деген сойлемдерде қазіргі, былтыргы создері әсте мезгілдік мәнін жоғалтпаған. Екіншіден, үстеулер есімдермен таза күйінде, яғни өзінің үстеулік қасиетін сақтай отырып тіркеседі. М үндай кезде үстеулер бағыныңқы- л ы қ қ ы зм е тт е, ж үм салады . С он ы м ен қатар модальді создер мен үстеулер барыс, жатыс, шы- ғыс, комектес септігіндегі зат есімдер, қимыл есімдер үстеулерді жетектейтіні кездеседі. Бірақ мүндай сөз тіркестері үстеулердің есімдермен тіркесіндей, тілімізде коп үшырай бермейді. Олар- да бурынгы қарсылық, өшпенділік қазір жоқ. Жо- мартта әлі ун жоқ (Мүстафин). Булар қазір төрдің тап ортасында, улкен ақ жастықтарга иіынтақ- таган сол серілер (Әуезов). Тустік қылуга бесін болды, Іеештікке әлі ерте (Шаймерденов). Алай- да, үстеулердің осы сөз таптарының әрқайсысы- мен тіркесу қабілеті бірдей емес. Біреуімен жиі, біреулерімен сирек тіркеседі. 1. Үстеулердің зат есімдермен тіркесі. Үстеу- лер зат е с ім д е р м е н ж иі т ір к е с е д і. К е й б ір фактілерге қарағанда, үстеулердің есімдермен тіркесі бертінде пайда болған қүбылыс. Соған қарамастан қазіргі кезде ондай тіркестер аса мол және кең қолданылады. Алайда үстеулер кез кел- ген зат есіммен тіркесе бермейді. Олар көбінесе адамға қатысты айтылатын зат есіммен тіркесе бермейді. Олар кәбінесе адамға қатысты айтыла- тын зат есімдермен жиі тіркес қүрады. Зат есімдермен жиі тіркесетіндер: мезгіл, күшейткіш, мөлшер үстеулері. Әсіресе, мезгіл үстеулері зат есімге қатысты жиі қолданылады: қазір, ертең, кеше, удайы, унемі, бугін, бірталай, бірен-саран, осынша, өрен, нагыз, мунша, бірқатар т.б. Әсіресе, бугін, қазір, ертең үстеулері зат есіммен тіркесуге оте қабілетті. Мысалы: қазір үстеуінің озі мынадай тіркестер қүрады: < ушқыш оқушы бригадир басшы оқытушы т.б. Үстеулердің зат есіммен тіркесі негізінен сөйлем қүрамында ғана мүмкін қүбылыс. Үстеу- лер көбіне баяндауыш қызметіндегі зат есімдермен ғана тіркеседі. Мүндай кезде мезгілдік үстеулер есім баяндауы ш ты ң м езгілін , м өлш ерін т.б. қасиеттерін білдіреді. Боз баламын мен де енді (Жабаев). Адамзат - бугін адам, ертең - топырақ (Абай). Малга сонша кедей бул ауылдың барлық сауыны - жердің терең астынан қазып шыгара- тын тас көмір (Мүқанов). Кішіпейілділік - адам бойындагы ерекше қасиет (Газеттен). Матросов- тың ерлігі - нагыз ерлік (Газеттен). 2. Үстеулердің сын есіммен тіркесі. Үстеулер сапалық сын есіммен де, қатыстық сын есіммен де тіркесе береді. Бүл қызметте, әсіресе, мезгіл үстеулері жиі кездеседі: а) Сапалық сын есіммен: Ауылдың бейілі биыл кең (Жансүгіров). Елсіздегі қарақіиылар тунде бейқам, кундіз сақ (Мүстафин); б) Қатыстық сын есіммен: Ауыл кешке өзгеше жандангандай (Әуезов). Үйдің іші енді көңілді. Сол си я қ ты үстеулер ш ы рай ф орм алы сын есімдермен де бір тіркесте жүмсалады: Кун көзі бугін тым өткір (Мүстафин). Тігін фабрикасында бугін өте көңілді (Газеттен). 3. Үстеулердің сан есіммен тіркесі. Зат есім, сын есімге қарағанда үстеулер сан есіммен сирек тіркеседі. Бүл ерекшелік сан есімнің семантика- сына байланысты болса керек. Филпа биыл жетіде (Майлин). 4. Есімдікпен тіркесі. Үстеулер есімдіктермен біршама молырақ тіркеседі. Мысалы: Басшы - бугін ол, ертең - мен - дегенде бугін, ертең сөздері жіктеу есімдігімен, ал қазір қалайсыңдар - деген- де мезгіл үстеуі сүрау есімдігімен тіркескен. Мунда әзірше менмін басқарушы (М үстаф ин) дегенде мезгілдік үстеуі есімдікпен тіркескен. Мүның өзі - үстеулер - есімдіктердің ішінде ж ік те у , сүрау ө зд ік е с ім д ік т е р м е н ж и ір е к тіркесетіндігін байқатады. Қазір жумыстың ауыры да, асыгысы да осы (Мүқанов). Кейбір үстеулер есімдермен тіркескенде, есімдердің белгілі септік жалғауда түруын қажет |