П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2.2.2. Матаса байланысқан есімді
соз тіркестері Байланысу формаларының лингвистикалық жағынан кенже қалыптасқан түрі - матаса бай- ланысу формасы. Түркі тілдерінде қалыптасқай изафеттің үш түрі барлығы айқын. Олар: темір қасық, дала қосы, оқушының дәптері. Осы үш түрлі соз тіркестерінің біріншісі қазір соз тіркесінің бай- ланысу формалары бойынша қабысуға, ал дала қосы сиякты бағыныңқы сыңарындағы ілік жал- ғауының түсірілуі туралы әр түрлі пікір оз ал- дына, ал осы тіркесті М.Балақаев орын тортібіне байланысты қабысуға жатқызса, С.Аманжолов, оның шокірттері матасуға жатқызады. Оқушының дэптері - соз тіркесін алгашқы кезде бірде меңгеруге, бірде қиы са байланысу формаларына жатқызу сияқты ор түрлі беріліп жүрді. Қазіргі кезде бүл байланысу формасы басы ашық оз алдына жеке байланысу формасы ретінде берілуі орынды. Дегенмен, осы күнгі түркологиялық әдебиет- терде сойлемді аяқталған, аяқталмаған (закончен- ное, не законченное) деп берілуіне байланысты бастауыш пен баяндауыш арасындағы байланыс- ты ой аяқталған деген принципке сай соз тіркесі аясында емес, сойлемде қарайтын козқарасқа бай- ланысты ілік жалғаулы соз бен тәуелдік жалғау- лы создерді озара қиыса байланысу формасына жатқызу да орын алған. Д үры сы н да, біздің м атасу д еген ім із бен қиысудың кейбір сыртқы үқсастығы бары рас. Бірақ екеуі бір емес: екеуінің мазмүны да, соз тіркесін қүраудағы қызметі де екі басқа. Оның соңғыдан негізгі айырмаш ылығы мынау: егер меңгеруде озара бай лан ы сқан создердің бірі екіншісіне бағынып түлғаланса, матасуда бағы- ныңқы соз бағынатын созге қарай айқаса байла- нысады. Басқаш а айтқанда, бір создің белгілі жалғауда түруын керек ететін соз оның жетегінде айтьшып, оған бағынып түрады. Егер қиысуда бағыныңқы соз басыңқы созге иек артып, соның жақтық, коптік мағынасына лайық, белгілі грам- матикалық түлғада айтылса, матасуда, керісінше, басыңқы соз озіне бағыныңқы создің ж ақтық мағы насы мен үйлесіп, тиісті грам м атикалы қ түлғада (тәуелдік жалғауда) жүмсалады. Сойте түрып, ол бағыныңқы создің тиісті жалғауда (ілік септікте) айтылуын керек етеді: Менің қарында- сым келді, Сенің қарындасың келді, Оның қарын- дасы келді. Мүнда тоуелдік жалғаулардағы бас- тауыштарға баяндауыштар бағындырылып, ілік септікті создер олардың анықтауыштары болып түр. Ортадағы создің бірде I ж ақтық, бірде II жақтық, бірде III жақтык түлғада айтылуы оның бағыныңқысының ерекшелігіне қарай түрленетін болады да, олардың қай жақта болуымен байла- нысты. Сонда тэуелдеулі создер озіне бағыныңқы создердін мағыналық байланысы айқасқан бай- 621 ланыс болады. Оны қиысумен салыстыра стрел- камен корсетсек, былай болады. Қиысу Бастауыш Баяндауыш Матасу Анықтауыш Анықталушы Матаса байланысуды қиысудан боліп қарау қазақ тілінің, сонымен қатар басқа түркі тілдерінің де со й л ем қ ү р ы л ы сы н д а бар с и н т а к с и с т ік ерекшелікті дүрыс тануға себепкер болады. Олай етпей, агаіитың ж апырагы , менің жолдасым дегендерді тек ж ақтық, сандық қиысу түрғысы- нан қарағанда, ондай топтағы басыңқының түлға- лануы ескеріледі де, ілік жалғауындағы сөздердің тәуелдеулі создерге бағы н ы ң қы л ы қ ыңғайда жүмсалатыны ескерілмеген болады. Ш ынында, олардың екі жағын бірдей ескеру керек. Ілік жалғаулы соз сойлемде үнемі матаса бай- ланысқан соз тіркесін қүрай бермейді. Озің қор- қақт ы ң іш індегі есері екенсің (М а ғ а у и н ) сөйлеміндегі ілік жалғаулы қорқақ созі ілік жал- ғауында келгенімен, ол матаса байланысқан соз тіркесінің бағыныңқы сыңарын күрай алмайды. Өйткені ілік жалғаулы қорқақ сөзі -гы, -гі жүрнақ- ты көмекші есіммен түйдекті түрде есер созімен қабыса байланы сқан соз тіркесін қүрайды да, анықтауыштық қатынаста жүмсалады. Бүл мы- сал арқылы бір байланысу формасы ретіне қарай екінші байланысу формасына, атап айтқанда, ма- таса байланысу формасы енді қабыса байланыс- қан сез тіркесіне ауысқан. Әдетте, ілік жалғаулы создің басыңқы сыңа- ры тоуелдік жалғауында келуі міндетті делінеді. 'Кейде бйан ауытқушылық та бар. Оның екі түрлі себебі бар. Біріншіден, бағыныңқы сыңары біз, сіз есімдіктері болса, оның басыңқы сыңарындағы тоуелдік жалғауы түсіріліп те келеді. Токе, сіздің ауылга барамын (Есенжанов). Сол сияқты: Жоқ. Әлгі озіміздің Әбігер гой. Сиыршы Әбігер (“Қазақ әдебиеті”). Қырдагы озіміздің іиаруаны емде (Есен- жанов) сойлемдеріндегі оз есімдігінің де басыңқы сыңары тоуелдік жалғаусыз айтыла береді. Екінш іден, басы ңқы сыңарддғы тәуелдік жалғау егер басыңқы сыңар негізгі соз + комекші етісгік қүрамда келсе, тоуелдік жалғауы негізгі созге жалғанбай, комекші соз қүрамында бола- ды. Тонның жагасы болганы жақсы (Соз атасы). Матаса байланысқан сез тіркестері басыңқы сыңарындағы соз таптарының қатысына қарай есімді матаса байланысқан сез тіркестері, ортақ басыңқылы матаса байланысқан соз тіркестері болып екіге болінеді. Сонда есімді матаса бай- ланысқан сез тіркестерінің басыңқы сыңарлары тәуелдік жалғаулы есімдер болса, ортақ басыңқы матасудың басыңқы сыңарлары тәуелдік жалғау- лы есімдерге түйдектелген комекші етістіктер болады. Матаса байланысқан соз тіркестері соз тап- тарының қатысына қараіі әр түрлі соз табының және бір создің озара қайталануы арқылы жаса- лады. Әрине, бүл екі түрлі матасудың алғашқы- сы жиірек. Енді ор түрлі соз таптары арқылы қүралған матасудың бірінші сыңарларының қай соз таптарынан жасалатынын корсетелік. Матаса байланысқан соз тіркестерінің біріншісі сыңары ретінде ілік жалғаулы мына соз таптары қодда- нылады. 3 а т е с і м: жазудың желі, үйдің есігі, бидайдың үны; С ы н е с і м: жақсының шарапаты, жаман- ның кесапаты; С а н е с і м: біріншінің келуі, екеудің кітабы; Е с і м д і к: біздің кітабымыз, оның баласы, сенің еңбегің; Е т і с т і к; оқыганның еңбегі, оқудың табы- сы, оқымастың себебі, оқитынның кесірі. Кейде бір есімдікке екі бірдей, алдымен, ба- рыс, онан кейін ілік жалғауының жалғануы ар- қылы да матаса байланысқан соз тіркестері қүра- лады. Мен - саган, сен - маганның заманы емес пе, тапқан табысымның тең жартысын тікелей бастыгыма беруге тура келді (“ Қазақ әдебиеті”). Ү с т е у: бүгіннің жері, ертеңнің ісі, қазірдің мәселесі; Т ү р а қ т ы т і р к е с: бір сырлы, сегіз қырлының озі; Б а р , ж о қ с о з д е р і : жоқтың ісі, бардың табысы; бардың багасы, жоқтың белгісі; Қ ы с қ а р ғ а н соз: ПМК-ның бастыгы; Н е г і з г і с о з бен к о м е к ш і с о з д е р : - к о м е к ш і е с і м: үйдің алдының қары; - м о д а л ь с о з : Асан сияқтылардың ісі; - ш ы л а у: озенге дейінгінің корінісі; - к о м е к ш і е т і с т і к : Асан дегеннің ісі. Осы корсетілген бағыныңқы сыңарлардың зат есім, кейбір есімдіктерден басқасы ілік жал- ғауында заттану арқылы анықтауыштық қаты- наста жүмсалады. М атасуды ң б а с ы ң қ ы с ы ң ар ы ретін д е тоуелденетін мына соз таптары қатысады: Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік (есімше, қимыл есім т.б.) үстеу, түракты тіркес. Сонда соз таптары тәуелдік жалғауында жеке түрыгі та, кейде томеіщегідей түрде де басыңқы сыңарда |