П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2.2.1.5. Қабыса байланысқан есімшелі
соз тіркестері Есімшелер сойлемнің соңында оны тиянақ- тау б ары сы н да баян дауы ш қы зм етін д е жиі жүмсалса, сол сияқты олардың сөйлемнің ішінде озі қатысты создермен қабыса баііланысуы да жиі. Есімшелер соіілемнің ішінде зат есіммен қабыса байланысып, анықтауыш тық қатынастағы соз тіркестерін қүрауы жиі. Есімшелердің -ган//-ген, 618 СИНТАКСИС -а-тын//-е-тін, -ар//-ер, -р жүрнақты түрлерінің б ә р і де е с ім д і қ а б ы с а б а й л а н ы с қ а н сөз тіркестерінде жүмсалады делінгенмен, олардың он д ай кезд егі қ аты сы әр түр л і. О ндай сөз тіркесінде көбіне -ган/-ген жүрнақты түрлері мол ж ү м с ал а д ы . Ә р и н е, зат есім ге а н ы қ т а у ы ш қызметінде сын есім де, сан есім де жүмсалады дедік, сүйте отыра есімше де аны қтауы ш ты қ қызметте жүмсалуында синтаксистік жағынан бірдей болғанымен, тек мағыналық жағынан ай- ырмашылықтары бар. Сонда есімшелі анықта- уыштар заттың қимыл қасиетін білдіру арқылы зат есіммен тығыз байланыста жүмсалады. Есімшелер зат есімдермен дара және күрделі түрінде тіркеседі. Олардың әрқайсысының өзіндік а й ы р м а ш ы л ы қ т ар ы за т қ а қ а ты ст ы л ы ғы м е н ерекшеленеді. Д ара қ аб ы са б а й л а н ы с қ а н есім ш ел і соз тіркесінде есімшелер ешбір созді жетегіне алмай жеке түрып қана анықтауыштық қызметте жүмса- лады. Қазір жуынатын ыдыс әкелейін (Шолохов). Үйтқыган боран басылар емес (Ахтанов). Осы сияқты: айтылатын ән, оқыган бала, сөйлер сөз, жазылар ән, жазган кітап, білген мәселе т.б. жиі үшырайды. Есімшелер сөйлемнің соңында баяндауыш- ты қ қызметте жүмсалуына байланысты өзіне ба- ғыны ңқы сыңарда сын есім, сан есім, есімдік, есімше, үстеу, еліктеуіш соз, зат есім т.б. сөз тап- тарымен әрі қабыса, әрі меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін қүрайды. Мысалы: жақсы оқыган, екі алган, бугін келетін, кітап оқыган, оқыган сайын білген, қалада да оқыган, ауылдан келген - сөз тіркестерінде басыңқы сыңарда жиі жүмсалады. Бүлай соз тіркесін қүрау есімшелердің етістікті сөз тіркесін қүраудағы басты үлкен бір қасиеті. Бірақ есімшелер сөйлемнің ішінде анықтауыш- ты қ қатынаста үнемі жоғарыдағыдай дара жүмса- лып қоймай, енді етістікті сөз тіркесінің жетегінде жүмсалатын сөз таптарымен бірлікте іштей қабыса және меңгеріле байланысқан топ қүрай келіп, зат есімдермен жиі қабыса байланысады. Есімшелі күрделі соз тіркестерінің кейбір жасалу жолдары мыналар: - Бағыныңқы сыңары барыс септікті зат есім мен есімшенің тіркесі арқылы: Иванның уйінің көше жақтагы қабыргасы қулап, оны жерге қада- ган айыр гана тіреп турды (Шерхан). - Барыс жалғаулы зат есім мен көсемше мен есімшенің тіркесі арқылы: Әйтпесе оқуга тусе алмай қалган ол емес еді (Жүнісов). - Барыс жалғаулы зат есім + ш ылаудың есімшемен тіркесі арқылы: Оппага қарай қулаган қойлар кенет оңга қарай ойыса берді (Ахтанов). - Бағыныңқы сыңарлары табыс, жатыс, шы- ғыс, көмектес жалғаулы сөздер + есімше арқы- лы: Ата жолын жалгастыратын Нурым аман бол- са болды (“Ж үлды з” ). Ж елмен уйтқыган қар бетіне, көзіне урады (Ахтанов). - Бағыныңқы сыңары сын есім, сан есім + есімше арқылы. Иесіз қалган ауылмен танысқан- да не, таныспаганда не (Бақбергенов). - Б а ғ ы н ы ң қ ы с ы ң ар ы к ө сем ш е, үстеу, еліктеуіш тіпті түрақты тіркестер де ондай кезде жиі үшырайды: бурын қойылган спектакль, бай- лай салган бала, сатур-сутыр тиіскен сойыл, өңшең қамшыдай қатқан сияқты есімшелі тіркестердің бағыныңқы сыңарлары қабыса меңгеріле байла- нысқан басыңқы сыңармен қабыса байланысы кезінде олар сол тобымен анықтауыштың сүрауы- на жауап беріп, күрделі топ қүрайды. Ондай кезде негізгі сөздермен есімше түлға- лы да, көмекші етістігі де жиі үшырайды: бос- тандық деген сөздер, Ермек деген жігіт, ойбай деген дауыс, тырс еткен дыбыс, өзіңіз деген сурау, сен деген сөзт.б. Сонда есімше түлғалыде көмекші етістігі барлық сөз табымен де түйдектеліп, қабыса байланысқан күрделі сөз тіркестерін қүрап, қан- дай? деген сүрауға жауап береді. Үстеулердің негізгі синтаксистік қызметі - п ы сы қтау ы ш . Б ү р ы н ғы кезде п ы сы қтау ы ш қызметінде жүмсалатын сөз табы тек үстеу деп тану басым болады да, ол қызметте жүмсалатын басқа да сөз таптары еленбеді. Осы себептерге байланысты кейбір тіл мамандары пысықтауыш- ты жеке сөйлем мүшесі ретінде әлі күнге шейін қарастырмай келеді. Келе-келе пысықтауыштың аясы кеңейді. Оның өзі, біріншіден, арнайы пы- сықтауыш болатын үстеудің аясының кеңеюінен, екіншіден, басқа соз таптарының, атап айтқанда, сын есім, сан есім, есімдік, көсемше, еліктеуіш создердің тіркесімділігінің артуынан демекпіз. Соңғы соз таптарының етістіктермен де тіркесу аясының кеңеюіне байланысты кейбірі анықта- уыштық қызметтен пысықтауыш қызметке ауыс- қан. Ү стеу с ө зд ер д ің тіл ім ізд е тек е тіс тік к е жетектелетіні еш дау туғызбайды. Бірақ проф. М .Балақаев өзінің “ Основные типы словосоче- тан и й в к а за х ск о м я з ы к е ” деген ең б егін д е үстеулердің есімдермен тіркесуіне арнайы орын береді. М үның өзі, алдымен, үстеулердің тіркесу қабілетінің кеңейгендігін көрсетеді. Үстеулер табиғатында қимылға қатысты қол- данылады да, оларды әр қилы пысықтайды. Ал, оларды ң қ и м ы л д ы ғана п ы сы қтап қ о й м а й , есімдерге де қатысты жүмсалуы, біріншіден, тілдің с т и л ь д ік м ү м к ін д іг ін ің артуы н к ө р с е т с е , |