П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2.2.1.4. Қабыса байланысқан сан есімді
сөз тіркестері Тілімізде бағыныңқы сыңары таза сан есімді қ а б ы с а б а й л а н ы с қ а н есім ді соз тір к е с т е р і кездеседі. Жалпы зат бар жерде оның саны ай- қындалады. Сан есімдер де қанш алықты затқа қаты сты д ел ін ген ім ен , олар кез кел ген зат есімдермен жапа-тармағай тіркесе бермейді. Сан есімдер^ қ а б ы с а б а й л а н ы с қ а н е с ім д і соз тіркесте'рІнің бағы ны ңқы сыңары қы зметінде қүрамы жағынан дара жоне күрделі түрі кездеседі, ондай кезде сан есімдердің ішінде тек есептік және реттік сан есімдері ғана қолданылады. Басқа соз таптары олармен онша тіркесте үш ырай бермейді. Біз еш уақытта мен, сен, ол, біз, сіз, олар, оз, барлық, ештеңе т.б. есімдіктерімен сол сияқты жақсы, сулу, куіиті сияқты сапалық сын есімдерін тіркесте жүмсай алмаймыз. Олармен с а н д ы қ үғы м аш ы л м аса к е р е к . .К ейде оз есімдігімен бір озім деп қолданылғанмен озара тіркес қүрай алмайды. Бір озім деп айтуға болға- нымен, екі озім, уш озім деп қолданылмайды. Олай болса бір сан есімнің оз есімдігімен тіркесі деп есептелу жалгіы зандылыққа жатпайтын жайт: Торт созі балалы қатыстық сын есімімен де соз тіркесін қүрай алмайды. Торт балалы дегендегі балалы қатыстық сын есімімен торт сан есімінің басыңқылық қызметі олсіреп, озі басқа бір зат- тың яғни ана созінің анықтауышы болып, екеуі ана сөзіне жеке-жеке бағыныңқылық қызметте емес, сатылана бағыну дәрежесінде жүмсалған торт балалы ана сияқты екеуі ж ин ақталы п , күрделі сөз тіркесін жасаудың бір формасы бо- лып отыр. Бүдан шығатын қорытынды; қабыса байланыскан соз тіркестерінің басыңқы сыңары қаншалықты есімдер дегенімізбен, олардың ішінде тек зат есімдер ғана қолданьтлады екен. Зат есімдердің озі де жалқы және жалпы бо- лып болінеді десек, сан есімдер солардың ішіндегі жалқы есімдермен тіркесе бермейді де, кобіне жалпы есімдермен ғана тіркесе алады. Сонда екі Жорабек, ана бес Шоріп деп айтылу тілімізде си- рек те, он адам, он уйрек, жиырма бес қой т.б. деп айту жиі кездеседі. Зат есімдердің ішінде жалқы есімдердің озі деректі, дерексіз болып бөлінетіндігі белгілі. Сан есімдер кобіне деректі, яғни санауға болатын зат есімдермен он сагат, жиырма пианино, жетпіс бес ніл т.б. зат есімдермен тіркесуге қабілетті де- сек, ақыл, осек, білім, ой т.б. зат есімдермен тіркесуі кездеспейді. Олай болса есептік, реттік сан есімдердің дара және күрделі түрлері де зат есімдермен тіркесігі, анықтайтын затының сан- дық көлемі мен ретін білдіреді. Қазір оның қара- уында 65 миллион солдат, 80 дивизия, 32 мың самолет, 3 мың корабль, қыруар ракеталық қару (“Қазақ әдебиеті”). Партияның жиырма алтын- іиы съезінің иіешімдерін басшылыққа сиіамыз (“Лен. жас”). Қазір барлық совет жазуіиылары Семен Куриловты “ Торт жуз алпыс бесінші юкагир ” деп атайды (Түменбаев). - есімше оралым: Коңілің суймес біреуге бе- рем десе, Кессе дагы басыңды баснагайсың (Май- лин). Есімдіктер өзара да тіркесіп анықтауыштық қатынаста соз тіркестерін қүрайды: Малшыларда ит жоқ деймісің. Басқа біреуін тауын аларсың (“Ж алын”). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|