626 СИНТАКСИС II. Ортақ қабыса байланысқан соз тіркестері. Ортақ қабыса байланысқан сөз тіркестерінің
басыңқы сыңары ретінде:
а) Зат есім + көмекші етістіктер;
ә) Сын есім + көмекші етістіктер;
б) Есімдік + көмекші етістіктер;
в) Сан есім + көмекші етістіктер болады.
Сөз тіркестерінің ортақ қабыса байланысқан
сыңарлары төмендегіше болып келеді.
1. Сын есім - ортақ басынқы.Корікті десең - көрікті, білімді десең - білімді жігіт еді (Айтма-
тов).
Биік көк дарбазалы еңселі уй еді (Жандарбе-
кова).
Дөрігердің салалы ақ саусақтары муздай суық екен (Сәмитүлы). Осы сөйлемдердегі
білімді, еңселі сияқты сын есімдер
жігіт еді, уй еді, суық едің деген ортақ басыңқы сөздермен қабыса бай-
ланысып түр.
2.
Есімдік - ортақ басыңқы.Ант урганның қаргысы қандай жаман еді. Жер жастангыр, ба- лалары қандай сотқар еді (М үсірепов).
Оның устіне, шынын айту керек, дәл осындай м :нез- қулық жуйесі қазіргі кезде мен ушін өте пайдсиіы еді (Мағауин). Осы сөйлемдердегі
қандай мен ушін сурау есімдіктері
жаман еді, сотқар еді деген ор-
тақ басыңқы сөздермен қабыса байланысып түр.
Біздің генерал губернатордың мәжіліс залы осы- дан қанша улкен екен? (Мүсірепов).
Соны көріп отырып, мен қалайша жаман болайын (“ Қ азақ
әдебиеті”). Осы сәйлемдерді
қанша, қалайша сүрау
есімдіктері
улкен екен, жаман болайын деген ор-
тақ басыңқы сөздермен қабыса байланысқан.
3. Есімше - ортақ басыңқы.Нагульновтың жоқ жерден пайда бола кетуі -
копшілік ушін кутпе- ген оқига еді (Шолохов).
Ол да мен сияқты жал- гызсыраган жетім еді (Әлімжанов).
Тасыгандары қолдан еккен жоңышқа, бидайық, мысық қуйрық (Мүсірепов).
Мен қолыма кітап устап көрген адам емеспін ( “ Қ азақ әдебиеті”). Кейде бағыныңқы
сыңары есімшелі топ болып келгенде, яғни
кейде қазақ қызында болмайтын, өзі өскен, кітап устап корген сияқты есімшелі топтар да ортақ қабысу-
дың бағыныңқы сыңары болып келе береді.
