П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СИНТАКСИС
Сөйлемнің қүрылымдық және семантикалық екі белгісінің озара қарым-қатысы қандай бола- ды? Бүлардың қарым-қатысы оте тығыз байла- нысқаҢ. Яғни, сойлемнің белгілі-бір қүрылымы болуы қандай міндетті болса, ол қүрылымның мағынасы, мазмүны болуы да сондай міндетті екені белгілі. Олай болса сөйлемнің бүл екі белгісі бірінсіз-бірі жеке дара өмір сүре алмайды екен. Бүл таңбаланушы ш ындық болмыс - денотаттың санадағы көшірмесі мен таңбалаушы тіл қүрал- дарының бірлігі болып табылады. Мысалы, Агаш күрек деген атаулы сөйлемді алайық. Бүл сөйлем анықтауышы бар зат есімді сөз тіркесінен жасал- ған. Дәстүрлі түжырым бөйынша интонациясы - екі создің арасында пауза жоқ, біртүтас интона- ция. Арасына пауза қойы лса, басқа мағыналы сөйлемге айналады: Агаиі-күрек. Бүл пауза арқы- лы жасалған сөйлемнің мағынасы арнайы күрек ф о р м асы н д а ж а с ал ға н агаш д е ген ойды білдірмейді, күрек ретінде қолданылатын агаш деген мэнді білдіреді. Дәл осындай формамен барлық тіркестер бірдей өзгеріп сөйлемдік маз- мүнға ие бола бермейді. Мысалға жоғарыдағы тәсілмен Алтын сагат сойлемін қарастырайық. Бүл да қабыса байланысқан соз тіркесінен жасал- ған атаулы сөйлем. Енді сөйлемді пауза арқылы Алт ы н-сагат тү р ін д е қ ү р с а қ л о ги к а л ы қ ой қ а л ы п тасп ай д ы . Б үл қ ү р ы л ы м м ен м азм ү н бірлігінің ажырамайтын қасиетін көрсетеді. Ал- дыңғы сөйлемдегі бастауыш агаш сөзінің күрек бөлу сапасы бар бөлғандықтан қүрылым сөйлем ретінде танылып отырса, кейінгі қүрылымдағы бастауыш алтын сөзінің ондай, яғни, сагат болу сапасының жоқтығынан тіркес сөйлем бола ал- май отыр. Предикативтілік - барлық сөйлем формала- рына тән, сойлемді қарым-қатыс бірлігіне жат- пайтын соз, соз тіркесінен ажырататын бірден- бір қасиет, белгі. Предикативтілік туралы түжы- рымның екі түрі бар: Біріншісі - жоғарыда ай- ты л ға н м а з м ү н н ы ң ш ы н д ы қ б о л м ы с қ а теңестірілуі; екіншісі - сөйлемді қүраушы қүрақ- тар (компонент) арасындағы арнайы қатынас. Алғашқы түжырым бойынш а предикатив- тіліктің ажырамас үш - модалдылық, шақтылық жэне жақтылық қасиеттері болатыны айтылды. Модалдылық объективті жэне субъективті болып ек іге б о л ін е д і. О б ъ е к т и в т і м о д а л д ы л ы қ - сөйлемдегі хабарламаның (сообщение) шындық болмы сқа қаты сы . Бүл екі түрғыда керінеді: біріншісі - реалды іс-әрекет, қимыл-қөзғалыс, оның үш шақта (осы, келер, откен) отуі; екіншісі - реалды емес іс-эрекет, қимыл-қозғалыс, яғни, бүйрық, қалау, тілек, қажеттілік тәрізді хабарла- малар. Реалды модалдылық ашық райдың үш ша- ғында корінеді: Қарашоқыдагы қыстауга келген соң Абай ең әуелі әкесіне бармай, Күнкенің үйіне кірді. Мүнда Абайдың ең жақсы көретін туысқа- ны - Қүдайберді коптен бері науқас болатын. Ал- дымен соган амандасып, жайын білмек. Қүдайберді биік төсек үстінде жотеліп жатыр екен (Әуезов). Реалды емес модалдылық ашық райдан басқа қалау, бүйрық, шартты райлардағы және тілек, күм эн, қажеттілік тәрізді модалды мәндердегі сойлемдермен корініс береді: - Менің тілімді алсаң, - деп Қүдайберді біраз ойлады да, - болма! Үлық- тық қасиет емес екен. Козіміз жетті гой. Бектік бүзады екен және түбінен қайыр шықпайды, қар- гыс шыгады екен. Жас оміріңді зая қылма! - Тіленіп жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|