Басыцқы сыцары күрделі есімді сөз тіркестері. а)
Б асы ңқы сыңары зат есімдердің, яғни
изафеттік қүбылыстың I, II, III түрі арқылы жа-
салады:
Басында Қамажайдың бір тал укі, Айрылып, Қамажайдан болдым кулкі. Қолында Қамажайдың алтын жузік, Қамажай отыр ма екен козін сузіп. Қыз, келіншек қырманда, қолында куміс курегі (“ Қ .Ә .”).
ә) Басыңқы сыңары сын есім мен зат есімнің
тіркесі арқылы:
Екеуінің устінде де қара тон (Жәмішев).
Қазақ қыздарының қолында узын сап- ты әйнек (Сәрсенбаев).
б) Басыңқы сыңары зат есім мен сын есім
қызметіндегі көмекші создер арқылы:
Қоржын- бай - Зылиқага боле есепті (Майлин).
Абай мен Оспан арасы бес-алты жас. Сондықтан оган Абай ага есепті (Әуезов).
в) Басыңқы сыңары күрделі сын есімдер ар-
қылы:
Тек осы бір желі тускір осы елге о бастан ерекше уйір (Жәмішев).
Ертіс Обьтан анагурлым узын (“Ж ” .).
г) Таза күрделі сан есімдер септеліп келіп,
басыңқы қызметте жүмсалады:
Есептейік, менікі бес жузге айналып барады (Мүстафин).
д) Сан есім мен түрлі нумеративті және қосар-
лы создердің түйдектелуі арқылы жүмсалады:
Сырт жагымыздагы қалың орман бізден екі жуз метрдей жерде (Бек).
е) Есімше мен зат есім тіркесіп басыңқы
қ ы зм е т т е ж ү м с а л а д ы :
Ерт ең - м ек т е п к е жонелтілетін кун (Әлімқүлов).
ж) Қосарлы сөздер де басыңқылық қызмет-
те жүмсалады:
Ыңырана керіліп, созылып козімді уқалай уйден шықтым. Когершін де Бақытжанга аң-таң (Досжанов).
2.2.4. Ортақ басыңқылы сөз тіркестері Соз тіркесіне қатысты негізгі мәселенің бірі
- оның басыңқы сыңарлары.
С оз т ір к е с ін ің б а й л а н ы с у ф о р м а л а р ы ,
тәсілдері мен синтаксистік қатынастары оны ба-
ғы ны ңқы сы ңары на қарай, ал сөз тіркесінің
түрлері оны басыңқы сыңарына қарай айқында-
лады.
Сөз тіркестерінің байланысу формаларымен
қатар оның басыңқы сыңарының қызметі ерек-
ше. Өйткені соз тіркестері негізінде толық мағы-
налы екі созден қүралатын болса, соның бірі -
б ағы н ы ң қ ы , ал екін ш ісі б асы ң қы қы зм етте
жүмсалатыны айқы н. Сөз тіркесінің басыңқы
сыңары шындап келгенде қүрмалас сөйлемнің
басыңқы сөйлемі дәрежесінде қызмет ететін үлкен
категөрия. Сөз тіркесінің басыңқы сыңарда кез-
келген сөз таптары қөлданыла бермейді. Ондай
кезде негізінен барлық сөз таптарының ішінен
үйтқы болатын соз таптары ғана қатыса алады.
Сонда соз тіркестерін топтағанда соз таптары-
ның негізінде топтау нақты орын алып отыр. Сон-
дықтан да соз тіркестерінің басыңқы сыңары ту-
ралы кобіне етістік пен есімдер арнайы сөз бо-
