-а ң //-е ң //-ң . Бұл ж ұрнақты ң қатысуымен
ж асалған туынды түбір зат атаулары да жалпы
тілімізде санаулы. М ұның және өзіндік бір ерек-
шелігі: зат атауына да, сын атауына да - екеуіне
ж алғанымды, екеуіне де кішірейту мәнін үстейді,
м ы салы :
бел -
белең, бос -
босаң, ой - ойаң, кат ( -ты) - катаң, сор - сораң\ ал
өртең, тозаң, кезең лексем алары ндағы
-а ң //-е ң қосы м ы нан ондай
кішірейту мәні сезілмейді, мұнда қайта ж ұрнақ-
ты қ сипат басы мы рақ.
Белең, босаң, ойаң (ояң), қатаң дегендердегі -
аң//-ең қосымдарынан бұған
керісінше, яғни сөзжасамдықтан горі сөзтүрлемдік
реңк корінімдірек. Ш ынында да жоғарыдағы
өрт туа түбір зат атауына
-ең форманты еш қандай да
кішірейту ұғымын жамап тұрған жоқ. Рас,
өртең дериваты сөзтагітық тегі ж ағы нан сын атауына
көбірек жуық. Бірақ ол бүгінде әбден субстан-
тивтенген, зат атауы ретінде көбірек тиянақты -
лы қ алған:
Өртеңнің бауырына конып отырған Үлжан аулына Қүнанбай екі-үш күндей конақта- ды (Әуезов). Зат атауы ретіндегі дәл осы сияқты
тиянақты лы қ
кезең, /шзд//лексемаларынан да бай-
қалады. Қ азақ тілінде
-аң форманты арқылы жа-
салған мұндай ж аңа туылымдар қатарына сон-
д ай -ақ
кайқаң және
карсаң туынды сөздерін де
жатқызуға болады
(кайкаң < кайкы+аң, карсаң < карсы+аң). Аттар карсаңға мыкшия, дем ала өрлеп, ж отаға эрең котерілді (М ұқанов);
Бір кайкаң- ның алдындағы тіктеу сайда алты үры барым- ташыны алты топка бөлді (Әуезов).
Тілімізде туынды түбір зат агаулары сондай-
ақ осы аталмыш жұрнақ арқылы кейбір бейнеле-
уіш сөздерден де жасалады, мысалы: с&тш//(<салп+аң),
бүлтаң (<бұлт+аң),
селтең (<селт+ең),
калбаң (< қалп + аң ) т.б.
Бір көрмеге тэп-тэтті Қазаны
ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
307
м ен калбаңы (Абай);
Б үл - көңілінде бүлтаңы жок сәби бала (Байтанаев).
