П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -ы л //-іл .
Бұл сөзжасамдық ж ұрнақ арқылы қимыл есім нен қалы птасқан туынды түбір зат атаулары да өздерінің семантикалық құрылымы жағынан нақтылы атаулық мән алған, терминдік деңгейдегі сөздер болып келеді, мысалы: тосқа- уыл, іиабуыл, жортуыл, кезуіл, торуъцідч гендер, мы- салы, сондай дериваттар. Қағазкой, арызжанды кеңселер м ен экімдерге тосқауыл болатын де- рект і қағаздар керек (Әуезов). Атасы қол бас- т аған М амай батыр, Өмірі кезуілде тіккен іиа- тыр (Бердин). С ондай-ақ богеуіл, аңдуыл, шанду- ыл туылымдары да осы үлгідегі дериваттарға жатады. Бірақ соң ғы шандуыл туынды түбір зат атауы тек жеке жазуш ының ғана тіл ерекшелігі- мен, стиль даралығымен ғана байланысты сияқ- ты. Кедейлерді біріне бірін айдап салып, т алас- тыра берсек, біз аңдуылдан тасалана түрамыз (Оразалин); Бәгеуілді, эдетте, орманды жерлерге ағаштардың бүтақты басын дүитан жаққа қара- та қүлатып жасайды (ҚСЭ.). Тілімізде осы сөзжасамдық -ы л//-іл форман- ты арқылы қалы птасқан туынды түбір зат атау- лары ны ң біразының негізі елкітеуіш сөздер бо- лы п келеді. Мысалы мұндай негізді (мотивация- лы) туылымдарға арсыл, күрсіл, бырқыл, бырыл, был- шыл, гуіл, гүріл, дүңкіл, зуыл, зырыл, зыңыл, зіркіл, кеңкіл, қаңқыл, қарқыл, қорсыл, қорыл, қыңқыл, қырыл, ла- қыл, лоқыл, мыңқыл, пысыл, саңқыл, сартыл, сылпыл, сыңқыл, сырыл, тарсыл, шаңқыл, шарыл, шиқыл, шы- рыл, ыңқыл, ырыл, ысыл, осылар сияқты тағы талай дериваттарды ж атқы зуға болады. Бұлардың бәрі де бір буынды түбір еліктеуіш сөздерден жасал- ған. Я ғн и барлы ғы да белгілі бір дыбыс түріне еліктеуден туған. Келтірілген туынды сөздер сол алуан түрлі дыбыстардың тілдік көріністері, атау- лары болып табылады. Ж әне ж оғары дағы дери- ваттардың негізі санадатын еліктеуіш сөздердің бәрі үнемі дауыссыз дыбысқа аяқталып отырады. Бірер мысал: Көмейіңе тақап түрған бір күлкілің бар ғой (Әуезов); Ақырын ғана коркем сыңқыл эсем үнмен Әйгерім күліп қызарады (Сонда). Қ азақ тілінде осы - ы л //-іл ф орманты арқы - лы бейнелеуіш сөздерден біраз туынды түбір зат атаулары жасалған, мысалы:бу/щ>/.л, бүлкіл, был- қыл, діріл, жалтыл, жарқыл, күлтт, лапът, салпът, лыпът, селкіл, жъттът, тағы осы сияқтылар. Комей бүлкіліне салып, қүйқылжыта аяқтады да, домбы- раны Әмірге үсынды (Ж армағамбетов); Бойына тоңазығандай бір діріл пайда болды (Әуезов); Көзінің алдындағы осы бір күлт іл коптен бері кет- пей қойды (Ахтанов). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|