П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет401/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   397   398   399   400   401   402   403   404   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

корған, боран, сүрен
тэрізді етістік негізді 
біраз зат атаулары бар. С оң ғы
сүрен
туылымын- 
дағы
сүр
түбірі де - етістік. Я ғн и
сүрен
тіліміздегі 
сүргі, сүргін
дериваттарымен түбірлес.Дуьш^ 
жете
бере суык хабарды жедел білдіру үшін Марка да
сүрен салм ак керек
(Әуезов). Тіліміздегі 
мақт ан
лексем асы н да осылай, етістік негізге (мақта 
түбіріне) 

форманты жалғану арқылы жасалған 
дериват деуге болады.
Сөзж асамды қ бұл 
-а н//-ен , -ы н//-ін, -н
фор- 
манты етістік негізді зат атауларын жасайтын 
өнімді ж ұрнақтарға жатады. Ол арқы лы мұндай 
құры лы мда ж асалған дериваттардың мағы насы 
нақты лы болып келеді, мысалы: 
толқын
(<тол- 
қ ы + н ), 
серпін
(< серп і+ н ), 
тебін
(< теп + ін ), 
ағын
(< ақ+ ы н ) дегендер белгілі бір процестің атын 
білдірсе, 
шығын
(< ш ы қ+ ы н ), 
түйін
(<түй+ ін), 
жиын
(< ж и + ы н ), 
пішін
(< п іш + ін ), 
сауын
(< сау 
+ ы н ) тәрізді туылымдар белгілі бір іс-әрекеттің 
статикалы қ қалпы н аңғартады . Тіліміздегі 
кісен
лексем асы да жалпы осы құры лы мда қалыптас- 
қан , я ғн и м ұндағы етістік негіз 
кісе<
көне түркі 
кіза
‘спутывать, связы вать’ (Д Т С )+
-н.
-й . Қ азақ тілінде етістік пен осы -й форман- 
ты ны ң өзара сөзж асамдық қаты насы нан да ту- 
ынды түбір зат атаулары жасалады. Бірақ мұндай 
құрылымды дериваттар тілімізде көп емес, санау- 
л ы -ақ: 
қақпай (<қақпа+й), қурай (<қура+й), орай
(<ора+й).
Сөзжасамдық бұл -й форманты 
ора
түбіріне ж алғаны п, адам ны ң сырт қалпы ндағы
бір табиғи белгіні білдірсе, 
қура
туылымына қосы- 
лып өсімдік атауын, ботаника терминін жасаған. 
С ондай-ақ 
қақпа
етістігі мен -й форманты нан 
пайда болған 
қақпай
туынды түбірі де солай ата- 
уыш тық ұғымды, яғн и процестің атын білдіреді. 
Орайы нешеу екен, тобесін қарашы
(М ұқанов); 
Олардың қалауы мен қақпайына еру - озін өзі аямау
(Сонда).
- қ а // - к е , - ғ а / / - г е . Тілімізде 
-қ а //-к е , - ғ а / /
-ге
форманты арқылы жасалған етістік негізді ту- 
ынды түбір зат атаулары да онш а көп емес. Бірақ 
олардың барлығы нақтылы бір зат атауы ретінде 
жұмсалады. Я ғни бәрі де толық номинация дәре- 
жесіндегі дериваттар болып табылады. М ысалы, 
т үт қа (<т үт +қа), ж оңқа (<ж оң+қа), бүрге
(<бүр+ге)
туылымдары бүгінде тек зат атауы рет- 
інде қолданылады.
-қ ы н //-к ін , - ғ ы н //-г ін . Бұл ф орм ант қазақ 
тілінде етістік негізді туынды түбір зат атауларын 
жасайтын өнімді ж ұрнақтардың қатарына жата- 
ды. Ол көбінесе дауыссыз дыбысқа біткен етісті- 
ктерге жалғанып келіп отырады. Етістік негізден


ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
311
-кы н//-кін, -ғы н//-гін
форманты арқылы жасал- 
ған туылымдар адамның бітім-пішінін, келбетін 
немесе бір затпен, әрекетпен, табиғат құбылы- 
сымен байланысты заттық ұғымды білдіреді, мы- 
салы: 
Көп үзам ай-ак каншама заманнан бергі
өскіні кураған ку камыска жаңа үшкын түсті
(М ағауин); 
Мүндай үсак адамдардың көздейтіні
бір ғана жүткыны
(Бегалин); 
Ж иырма ж ылға
созылған сүргін кезінде Кошімнің ж акын-жүра-


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   397   398   399   400   401   402   403   404   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет