корған, боран, сүрен тэрізді етістік негізді
біраз зат атаулары бар. С оң ғы
сүрен туылымын-
дағы
сүр түбірі де - етістік. Я ғн и
сүрен тіліміздегі
сүргі, сүргін дериваттарымен түбірлес.Дуьш^
жете бере суык хабарды жедел білдіру үшін Марка да сүрен салм ак керек (Әуезов). Тіліміздегі
мақт ан лексем асы н да осылай, етістік негізге (мақта
түбіріне)
-н форманты жалғану арқылы жасалған
дериват деуге болады.
Сөзж асамды қ бұл
-а н//-ен , -ы н//-ін, -н фор-
манты етістік негізді зат атауларын жасайтын
өнімді ж ұрнақтарға жатады. Ол арқы лы мұндай
құры лы мда ж асалған дериваттардың мағы насы
нақты лы болып келеді, мысалы:
толқын (<тол-
қ ы + н ),
серпін (< серп і+ н ),
тебін (< теп + ін ),
ағын (< ақ+ ы н ) дегендер белгілі бір процестің атын
білдірсе,
шығын (< ш ы қ+ ы н ),
түйін (<түй+ ін),
жиын (< ж и + ы н ),
пішін (< п іш + ін ),
сауын (< сау
+ ы н ) тәрізді туылымдар белгілі бір іс-әрекеттің
статикалы қ қалпы н аңғартады . Тіліміздегі
кісен лексем асы да жалпы осы құры лы мда қалыптас-
қан , я ғн и м ұндағы етістік негіз
кісе< көне түркі
кіза ‘спутывать, связы вать’ (Д Т С )+
-н. -й . Қ азақ тілінде етістік пен осы -й форман-
ты ны ң өзара сөзж асамдық қаты насы нан да ту-
ынды түбір зат атаулары жасалады. Бірақ мұндай
құрылымды дериваттар тілімізде көп емес, санау-
л ы -ақ:
қақпай (<қақпа+й), қурай (<қура+й), орай (<ора+й). Сөзжасамдық бұл -й форманты
ора түбіріне ж алғаны п, адам ны ң сырт қалпы ндағы
бір табиғи белгіні білдірсе,
қура туылымына қосы-
лып өсімдік атауын, ботаника терминін жасаған.
С ондай-ақ
қақпа етістігі мен -й форманты нан
пайда болған
қақпай туынды түбірі де солай ата-
уыш тық ұғымды, яғн и процестің атын білдіреді.
Орайы нешеу екен, тобесін қарашы (М ұқанов);
Олардың қалауы мен қақпайына еру - озін өзі аямау (Сонда).
- қ а // - к е , - ғ а / / - г е . Тілімізде
-қ а //-к е , - ғ а / / -ге форманты арқылы жасалған етістік негізді ту-
ынды түбір зат атаулары да онш а көп емес. Бірақ
олардың барлығы нақтылы бір зат атауы ретінде
жұмсалады. Я ғни бәрі де толық номинация дәре-
жесіндегі дериваттар болып табылады. М ысалы,
т үт қа (<т үт +қа), ж оңқа (<ж оң+қа), бүрге (<бүр+ге) туылымдары бүгінде тек зат атауы рет-
інде қолданылады.
-қ ы н //-к ін , - ғ ы н //-г ін . Бұл ф орм ант қазақ
тілінде етістік негізді туынды түбір зат атауларын
жасайтын өнімді ж ұрнақтардың қатарына жата-
ды. Ол көбінесе дауыссыз дыбысқа біткен етісті-
ктерге жалғанып келіп отырады. Етістік негізден
ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
311
-кы н//-кін, -ғы н//-гін форманты арқылы жасал-
ған туылымдар адамның бітім-пішінін, келбетін
немесе бір затпен, әрекетпен, табиғат құбылы-
сымен байланысты заттық ұғымды білдіреді, мы-
салы:
Көп үзам ай-ак каншама заманнан бергі өскіні кураған ку камыска жаңа үшкын түсті (М ағауин);
Мүндай үсак адамдардың көздейтіні бір ғана жүткыны (Бегалин);
Ж иырма ж ылға созылған сүргін кезінде Кошімнің ж акын-жүра-