П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- - ы //-і, -с ы //-с і.
| -ғ а н //-г е н .
Қазақ тілінде есім негізді туын- ды түбір зат атауларын жасайтын жұрнақтардың бірі - осы -ғ а н //-г е н ф орманты . Ол арқылы тілімізде жеке есептік сан атауынан жетіген ту- ынды зат атауы қалы птасқан. Жеті тарам қыл ішегі бар музыкалық аспап мағынасын білдіреді. Болат Сарыбаевтың зерттеуі нэтижесінде... қыл қобыз, жетіген, дауылпаз, көне домбыра үлгілері табылды (“ ҚӘ” ). Кейбір аймақта музыкалық аспаптың атауы ретінде айтылатын жетіған сөзі де осы жетіген жасалымының жергілікті дыбыс- ты қ нұсқасы (варианты) болуы мүмкін - ы //-і, -с ы //-с і. Қазақ тілінде үшінші жақ тәуелдік жалғауының -ы //-і, -сы //-сі көрсеткіші сөзтүрлемдік қана емес, сонымен қоса созжасам- ды қ та қы змет атқарады. М ысалы тіліміздегі “жетісін беру” , “жетісін өткізу” , “жетісі қаш ан” , “жетісі өткен с о ң ” , “жетісі әлі болған ж о қ ” , “ қы рқы өтпей ж аты п” сияқты сөз орамдары н- дағы жетісі, қырқы дериваттары осы тәуелдік жалғау арқылы есептік жеті және қырық сан атауларынан ж асалған. Әдетте, зат атауының септік, коптік, тәуелдік жалғаулары оздері жал- ған ған өзге сөз таптарын субстантивтендіреді. Көп жағдайда контекстік субстантив жасайды. Ал жетісі, қырқы туынды түбір зат атаулары ол деңгейден әлдеқаш ан өтіп кеткен, реестрлік сөз дәрежесіне жеткен: Жоқтау өлеңдері олген адам- ның қазасы үстінде немесе жетісі, қырқы, жылы деп аталатын кездерде айтылатын (Ғабдуллин). Қырқы лексем асы тілімізде, сон д ай -ақ, кейбір ы ры м -салт атауына (яғн и сәбидің туған ы н а қы ры қ күн толуына) байланысты да қолданыла- ды. М ысалы, тіліміздегі “ қы рқы н ан ш ы ғару” , “ қы рқы нан ш ы ғарда” , “ қы рқы н ан әлі ш ы ғар- ғамыз ж оқ” тәрізді сөзқолданыстар осы этномә- дени салттан туған. -бай. Бұл ф ормант қазақ тілінде негізінен антропонимдіктуылымдарда қолданылады. Онда да тек есептік сан атаулары ны ң қосары нда. Мұндай құрылымды жаңа жасамдарға, мысалы, мынажалқы есімдержатады: Бірбай, Екібай, Үшбай, Тортбай, Бесбай, Алтыбай, Жетібай, Сегізбай, То- ғызбай, Онбай, Отызбай, Қырықбай, Елубай, Алпыс- бай, Жетпісбай, Сексенбай, Тоқсанбай, Жүзбай, Мың- бай. Бұл жерде көңіл аударатын бір нэрсе -бай ф орманты ны ң бірден о нға дейінгі есептік сан атауларына соз тастамай түгел ж алғаны м ды ғы . Ал ол онды қ атауларының ішінде тек жиырма есептік сан атауына ғана қосылмайды. Қазақ тілінде, сон д ай -ақ, Екібай антропоним інен гөрі Егізбай жалқы есімі жиірек ұшырасады. Екібай дейтін кісі есімінің орнына көбінесе соңғы , Егіз- бай антропоним і қолданылады. Бұл, сірә, олар- дағы екі және егіз негіздерінің (жалқы және ж ал- ғыз деген сияқты) генетикалық жақтан өзара бай- ланы сты лы ғы нан болу керек. Осы құрылымды туылымдар қатарына Түменбай (-Тұманбай) және Санбай (Сәтімжан Санбаев дегендегі) антропо- нимдерін де ж атқы зуға болады. Себебі түмен - он мың, ал сан - миллион деген мағына білдіретін сөздер: “ Бірдің кесірі - м ы ңға, м ы ңны ң кесірі - түм енге” , “ О рманбет хан өлгенде, он сан ноғай бүлгенде” дегендердегі түмен мен сан сол он мың, миллион мағынасында қолданылған. Кейбір зерт- теушілер жоғарыда келтірілген антропонимдердің бай болігін, эдетте, “богач, богатый” м ағы насы н білдіретін бай лексем асы ретінде алып қарауға бейім. Олай б о л ған ж ағдайда Ж ансүгіровтің С ұрпақбайы ндағы , М айлиннің М ырқы мбайын- д а ғы , М үсіреп овты ң Т ы м ақб ай ы н д ағы ж әне кейбір коркем эдебиет үлгілерінен кездесетін Ж елкебай, Сенделбай, Телпекбай іспетті созқол- даны стардағы бай элементін қалай түсіндіру ке- рек, әлде осы “байларды ң” бәрі бір нәрсе ме - бұл, әрине, әлі де боса анықтай түсуді қажет етеді. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|