П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет403/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   399   400   401   402   403   404   405   406   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-пан//-пен. 
Қ азақ тіліндегі өнімсіз ж ұрнақ- 
тардың бірі - осы 
-пан//-пен
форманты. Ол бірді- 
екілі-ақ етістік негізге жалғанады. МысальіАся/с, 
шек
түбірлеріне қосы лы п қана ж аңа сөз жасай- 
ды: 
шек+пен > шекпен, как+ пан > капқан >
кақпан. Бөжей м а ға н қақпан кұрғанын койсын
(Әуезов); 
Ж еңіл сұр шекпеннің омырауын жарық
айға қарсы аіиып тастап...
(Сонда). М ұндағы 
ішек
түбірі 
тарт
етістігімен мәндес. Салыстыр: 
темекі іиегу - т ем екі тарту. Шек
етістігі кейбір 
өзге түрік тілінде де осы “тарту (тянуть)” м ағы - 
насын білдіреді.
-арм ан//-ерм ен. 
Бұл ф ормант қазақ тілінде 
тек етістікпен ғана сөзжасамдық қатынасқа түседі. 
Осы қатынас негізінде пайда болған туынды түбір 
зат атаулары тілімізде жалпы көп емес, санаулы- 
ақ, мысалы: 
атарман, шабарман.
Бұл екеуінен 
басқа, осы 
-а р м ан//-ерм ен
ф орманты арқылы 
етістік негізден ж асалған, кейін бірақ субстан- 
тивтеніп, терминдік толы қ дербестік алған тағы 
бірер дериват бар. Олар: 
оқырман
(читатель), 
көрермен
(зритель). Тіліміздегі бірді-екілі мұндай 
байырғы құрылымды, жалпылықтық сипаттағы 
туылымдар үлгісімен (моделімен) кейін кейбір 
стильдік (контекстік) жаңа жасамдар пайда бол- 
ды. Олардың кейбірін, мысалы, мына үзінділер- 
ден көруге болады. 
Шабарман емес, сабарман ғой
(Әуезов); 
Қылыш қынабында тұрғанда, бәрі де
атарман. Бастан ж ыға қисайса, бәрі де сатар-
м ан
(М ағауин); 
Пайдасы асып, ішермендер сый-
м ай бара жатқан
(С онда); 
Полктан шығып күн
бата, Жортуыл шегіп түн қата Жеткен жортар-
мандарым Айыртастан аспады
(Тілеков). Сөзжа- 
самды қ бұл ф орм ант-у формалы қимыл есіммен 
син он и м дік қатынаста да жұмсалады. 
Салиқа
т ұрарм анға жақын еді
(Әуезов); 
Қ үл-құт анға
істейтін зорлықтың атын алдарм анға келгенде
“еркелік ” қойыпты
(Сонда).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   399   400   401   402   403   404   405   406   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет