-м ы с //-м іс , -м ы ш //-м іш . Етістік негізден
бұл ф орм ант арқылы жасалған туынды түбір зат
атаулары ны ң көпшілігі - тілімізде жалпы ежел-
ден бар, байы рғы жасамдар, мысалы:
тарамыс (<тара+мыс), тұсамыс (<тұса+мыс), жазмыш ( <жаз+мыш), озмыш ( <оз+мыш): жазмыштан оз- мыіи жоқ, тұрмыс (<тұр+мыс), қылмыс (<қыл + -мыс), жеміс (<же+міс), болмыс (<бол+мыс), ой- мыш (<ой+мыш), жырмыш (<жыр+мыш) т.б. О р а зм ұ ха м ед т ің ер т егілік , ерекш е біт ісіне күмәнданған жұрттың өзі оның ізгі тумысына да нық сенетін (М ағауин);
Өзі білген өмір, айнала- сын қорш аған болмыс бас қайғысын иықтан бас- қандай (Әуезов). Ж оғары дағы туы лы м дарға тән
осы бай ы рғы лы қ, ж алпы лы қ сипат сондай-ақ
антропонимдерден де айқы н сезіледі. Ал мұндай
құры лы мды жалқы есімдер қазақ тілінде едәуір:
Өтеміс, Төлеміс, Күсеміс, Тоқтамыс, Бектеміс, Тілеміс, Құрамыс, Тумыш т.б. Қазақ тілінде сон-
д ай -ақ ботаника термині ретінде қолданылатын
жоргеміс дейтін де туылым бар. М ұндағы
жорге етістік негізі “өрілу, оралу, ш ырмалу” мағынасы-
мен байланы сты . Д ем ек
жоргеміс те сол етістік
негізден
-міс форманты арқылы ж асалған туын-
ды түбір зат атауы болып табылады.
Жоргеміс. Өсе келе бір өсімдікке оралып, содан қоректе-
нетін, күлгін түсті осімдік (ҚТТС).
-а т //-е т , -ы т//-іт , -т. Бұл ф орм ант қазақ
тілінде жалпы өнімсіз ж ұрнақтар қатарында си-
патталады. Ол мысалы
сыз дейтін етістік негізге
ж ал ған ы п , табиғат құбы лы сы на тән сапалы қ
белгіні, я ғн и тастың не ағаш ты ң, ш ы ны ны ң сәл
шатынап жарылуын білдірсе,
көш түбірімен тұта-
сып, ботаника терминін жасайды:
Қына басқан, сызаты коп тас (Әуезов);
Апрелбдің аяғында көшеттер отырғызылады (“С ам ғау”).
Озат та со-
лай осы
-ат форманты арқылы
оз негіз етістігі-
нен қалыптасқан туылым. Бірақ мұның алдыңғы
екеуінен (
сызат және
көіиет ) дериваттарынан бір
өзгешелігі: мұнда сы нды қ белгі, сы нды қ сапа
көрінеу. Ол соған қарамастан кейде субстантив-
теніп, атауыштық та (номинативтік те) парық ала-
ды, мысалы:
өндіріс озаттары, оқу озаттарыт.6.
