П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ғаттары жесірге түсіп жататын
(М ағауин). Осы мысалдардағы өскін, үіикын, жүткын, сүргін туынды зат атаулары сияқты , тілімізде таскын (< тас+ қы н ), келгін ( “ п р и ш е л ец ” ) < кел + гін , түтқын, қашқын туылымдары да сөзж асамдық осы -қы н//-гін ф орманты арқы лы етістік не- гізден пайда болған. Бұл арада -қы н //-кін , -ғы н //-гін ж ұрн ағы - ның мына бір ерекшелігі көңіл аударады. Ол оның - етістік негізден зат атауын да, сын атауын да жасай алатындығы, яғни зат атауы сөзжасамына да ( кескін, үшқын), сондай-ақ сын атауы сөзжа- самына да ( азғын ) жататындығы. Тілімізде сөзжа- самдық осы қ ы н//-к ін, -ғы н //-гін форманты ар- қылы етістік негізден терминдік нақты атау рет- інде соңғы жылдары қалыптасқан да кейбір жаңа жасамдар бар. Қазір орыс тіліндегі беженцы лек- сем асы ны ң эквиваленті ретінде қолданы лы п ж үрген босқын м ен “д и а с п о р а ” м ағы н асы н білдіретін ауғын дегендер - мысалы, сондай ту- ылымдар. Етістік негізден -қы н//-кін, -ғы н //-гін ф ор- манты арқылы ж асалған туынды түбір зат атау- лары ны ң соңғы бір тобын жеке жазушылардың стиль даралығымен байланысты туған окказио- налды сөзқолданыстар құрайды. Олар, мысалы, келгін, сокқын, опқын, жеткін тәрізді дериваттар. ' Жаңа дэуреннің алғаш қы келгіні боласыңдар (Әу- езов); Қатал күн, суық күз бүгін кешке соққын әкеле жатыр (Сонда); Ы ққан жылқы алдында жар болса, үлкен опқын болса... (Сонда); Жасы он беске т олм аған жеткін Арқадағы бар рудың ағасы деп жарияланды (М ағауин). Тілімізде ж ұртты ң бэрі айта берм ейтін, белгілі бір өңірде ғана ұшырасатын -пір жұрна- ғы бар. Ол өзінің созж асам ды қ м ағы насы жа- ғы нан етістік негізден туынды зат атауын жа- сайтын ж алпы халы қты қ сипаттағы -қы н//-кін, -ғы н//-гін формантымен сәйкеседі: Түніменүйық- тай алм аған басым, кеспірім де орт соққандай м а немене (Ш әйм ерденов). Бұл сияқты аймақ- ты қ ерекш елік тіліміздегі сөзж асам ды қ -кір ж ұрнағы нан аңғарылады , мысалы: Кескір деп темір кесетін асылды айтады (ҚТДС). Кескір туынды түбір зат атауындағы -кір ф орманты тіліміздегі -ғы ш //-гіш жұрнағы орнына қолданыл- ған. -л. Қ азақ тілінде бұл форманттың сөзжасам- ды қ аясы онша кең емес. Қапта, қама, қүра, бол- жа іспетті бірер ғана етістікке жалғанады. Тілімізде етістік негізден осы -л ж ұрнағы арқылы пайда болған туылымдар көбінесе нақтылы бір атау мәнін алған, номинациялануы жағынан әбден ор- нықты создер болып келеді, мысалы: Басымнан кетпей қам алы м , Таусылып түр амалым (Алпа- мыс); Соларды жарақаттайтын күрал тапқаны- на Сармолла әсіресе сүйсінеді (Әуезов); Ең аяғында Абай өзі бір түспал, болжал жасады (Сонда). Соң- ғы мысалдағы ба/шгал дериватымен қазақтілінде ж арыса болжам туылымы да қолданылады. Бұл екі туылым өзара сем антикалы қ дублеттер бо- лып табылады. Д ем ек -л мен -м жұрнақтарының сөзж асам ды қ қызметін өзара сэйкес деуге бола- ды. - м а л //- м е л . Бұл ф ормант та жалпы өнімсіз саналады. Ол арқылы етістік негізден не бары үш- төрт-ақ сөз жасалған. Мысалы орамал, тасымал, жорамал сияқтылар. -м а л//-м е л форманты өзінің семантикалық құрылымы жағынан шын мәнінде сын атауы ж ұрнақтары на жатады. Солай екені әсіресе тіліміздегі танымал, түнемел, сүйемел, сау- м ал, осылар іспеттес тағы кейбір есімдерден айқ- ын көрінеді. Бұлармен және ж оғары да келтіріл- ген орамал, тасымал, жорамал туылымдары да құрылымдас. Бірақ сы нды қбелгі, соңғы үшеуіне қарағанда, алдыңғы танымал, түнемел, сүйемел, саумал дериваттарында элдеқайда көрінімді. Се- бебі бұларда субстантивтену процесі бар. Соны ң нэтижесінде оларда өздерінің әуелгі сы нды қ са- пасынан ажырау басым. Әсіресе, бүл орамал, та- сымал, жорамал туылымдарынан айқын көрінеді. Мысалы бүлардың да танымал, түнемел дери- ваттары сияқты шу баста тек сын ұғы м ы ндағы сөз болғаны бүгінде тіпті сезіле бермейді. Тасы- м а л туынды зат атауы қазақ тілінде қазір екі түрлі термин қызметінде жұмсалады. Бірінші жағдайда - лингвистикалы қ термин ретінде (‘перенос’ ма- ғынасында), екінші жағдайда - қоғам ды қ-эконо- микалы қ термин орнында (‘перевозка’ мәнінде): Тың игеру жылдары тасымал да есті (“ С Қ ” ). Қ азақ тілінде жорамал дериваты да осылай суб- стантивтенген: туа түбір жоры етістігіне -м а л форманты жалғану арқылы жасалған. Кейін келе -м а л ж ұрн ағы н дағы аш ы қ дауысты -а дыбысы- ның әсер-ықпалымен жоры етістік негізіндегі 312 СӨЗЖАСАМ қы саң -ы ф ормасы да аш ы қ -а дыбысына ай- налған. Содан барып ал ғаш қ ы ж о р ьш д л н ұ сқ а- сы қазіргі ж орамал түріне ауысқан. Бірақ бұл жорамал туы лы м ы ны ң м ағы насы нан тасымал дериватындағыдай терминдік тиянақтылық, нақ- тылық үнемі байқала бермейді. М ысалы, ол рес- ми іс қағаздары ның оры сш а-қазақш а сөздігінде догадка терминнің қазақш а баламасы етіп алын- ған. Жорамал туынды сөзі сондай-ақ жалпы қол- даныста да жиі кездесіп отырады. Кешіккен сай- ын неше түрлі жорамал, болжау айтысты (Әуе- зов). Қ азақ тілінде саумал сөзі де әуелгі сындық сапасы нан бірте-бірте аж ы рай, кейін келе онда да сол заттық ұғы м белең алған. Бүгінде оны сдунегіз етістігіне сөзж асам ды қ -тиллжұрнағы- ның жалғануы арқы лы туынды түбір зат атауы мағы насы нда әбден қалы птасқан деуге болады. Бірақ м ұны ң өзіндік бір ерекш елігі - тым әріде субстантивтенгендігі. М ына бір мақалдан, мыса- лы, сол аңғарылады: Байтал мінсең - құлын жок, саумал ішсең - қымыз ж ок■ жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|