310
СӨЗЖАСАМ
байқалады.
Ол ағашты түбінен аздап аралап ке-
седі де, кертпеш жасап алады
(Әміров);
Жейтінін
жеп, көмбешін кесе бердік
(Әзірбаев).
- а м / / - е м , - ы м / / - і м , -м . Бұл ф орм ант зат
атауларын туа түбір етістікке де, сон дай -ақ, ту-
ынды түбір етістікке де ж алғаны п жасай алады.
Ж әне мұндай туы лымдардың семантикасы нда
заттық нақты лы қтан гөрі абстракты лы қ сипат
басым болады. М ысалы:
төзім, шыдам, кесім,
жайылым, өлім, өсім, өрім, жітім, жем, тыйым,
іиакырым, түтам, алым т.б.
Бұл аталғандар
- а м //
-ем, -ы м //-ім , -м
форманттары арқылы туа түбір
етістіктен пайда б олған , қазақ тілінің байы рғы
өз туылымдары. Бұлардың сыртында, кеңес дәуі-
рінде термин ретінде қалыптасқан жаңа туынды
зат атаулары да бірқыдыру. Кейбірі мыналар:
бөлім
(отдел, раздел),
сүрлем, сөйлем, күрылым,
күрам, койылым
(постановка),
кайтарым
(отда-
ча),
сүраным
(спрос),
терім
(набор),
наным, та-
ным, өсім,
тағы осы сияқтылар.
Қазақ тілінде туа түбір
кел
етістігіне
-ім
фор-
манты арқылы ж асалған
келім
дейтін де туынды
сөз кездеседі:
Еспембетке үнады Ақбөртенің келімі
(Үш ғасыр жырлайды);
Келімі жок кер дсиіа
(Бек-
қож ин). М ұндағы
келім
дериваты ны ң ілгеріде
келтірілген туылымдардан қолданы мды ғы сәл
басқарақ. Бұл ж алпы халы қты қтан гөрі көркем
м әтінгетән, стильдікж асалы м ғакөбірек ұқсай-
ды. Тілім ізде сө зж асам д ы қ осы
-ы м //-ім
ф ор-
мантынан пайда болған етістік негізді
созымце-
риваты ны ң да қолданы м ды қ сипаты осындай,
мысалы:
Үздікті дауыссыздар үздік-үздік ш ыға-
ды да, созы м ға к елм ей д і
(Ж ұб ан о в). Қ а за қ
тіліндегі кейбір этном әдени терминдер де туа
түбір етістік негізден сө зж асам д ы қ осы
- ы м / /
-ім
ф орманты арқы лы қалы птасқан, мысалы:
Жол кылып өз шамаңша берім берсең.
Шал ақы н
бұл өлең жолындағы
берім
туылымын “сый (по-
д а р о к )” м ағы н асы н д а қ о л д ан ған . Қ арайы м ,
башқұрт, татар, шуваш сияқты кейбір түріктідде-
ріндегі осы
бер
етістігінен ж асалған
берне~бер-
ня~бернэ~парне
дериваттары да жалпы осындай
ұғым (яғн и “ подарки от невесты жениху и его
родным” дегенді) білдіреді. Ж оғарыда талданған
осы қ ұ р ы л ы м д ы туы н д ы с ө зд ер қ а т а р ы н а
тіліміздегі со н д ай -ақ
соғым
дериватын да жат-
қызуға болады. Бірақ бұл жерде мына бір дерек
көңіл аударады: Озсһ.
сокум
лош адь с отрезан-
ным хвостом и гривою (РСл.)
-а н //-е н , -ы н //-ін , -н. Сөзж асамды қ бұл
формант.кез келген етістікке ж алғана бермейді.
Бірақ ол арқы лы ж асалған
пііиен, бөген, кыран
(<қыр+ан),
Достарыңызбен бөлісу: