П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -ғы с ы з//-гіс із - Тозгісіз
- -анақ (сұғанақ адам); -м іт - жеміт
- -дар - діндар дэуір, сындар дэуір, сындар
- -лікті - Ескілікті
| бық - Күнгейдің қырбық
қары (Әуезов); -ы н //-ін - жегін атты ауысты- рып. Жатын орнымыз кэдімгі сэкі (Бәкенов); - ы р//-ір - Уайхай жылтыр түйме, жылы орын (Ай- мауытов). Ж ы ламаған ж алғыз ғана кебір жер (М ұқатаев); -ғы с ы з//-гіс із - Тозгісіз қылығыңды кырқып тастап (Сонда); - ғ ы р //- г ір - Төнемін эппақ дэптерге Бұлыңғыр мына ымырттай (Сон- да); -анақ (сұғанақ адам); -м іт - жеміт қарын (Әуезов); - ғалақ //-қал ақ - (ұшқалақ, жаңғалақ); -пы - Салпы ауыз т ағы сойледі (А йм ауы тов); -дар - діндар дэуір, сындар дэуір, сындар эдебиет (Б ай тұрсы н ов); діндар олеңдер (Ә уезов); - д а н // -ден //-м ен ді - Д улат т ағы кадірден жекжаты- м ы з (М айлы қож а); қадырдан азам ат ; Күз біздің қадірмендіжан ағамыз (М ақатаев); -гой - Н еке- рек осы адам ға ?Ақылгой кәрілік пе, бала шақ па (Сонда); -улы //-улі - Өлшеуліомір бітпейді (Қобы- ланды ); Ж амаулы іиалбар дағы тұр кес-кестеп (Ж ан ақ); Қатулы қабағына қаһар бұккан (М ағ- ж ан); -лікті - Ескіліктіжотелі болатын (Аймау- ытов); -ғылықт ы//-гілікт і - қызғылықтыэңгіме, ж ергілікті ерекшелік; -п ақ//-п ек: окпекж ел. Тілімізде жалпы өнімсіз саналаты н мұндай ж ұрнақтар қатарына және -паз, -(а)уы қ//-(е)уік формантгарын да жатқызуға болады. Бұлар да не- гізінен белгілі бір санаулы сын атауларын ғана жасай алады, мысалы: сойлемпаз, сезімпаз, жасам- паз, шолымпаз, бақырауык, жылауык, шырылдауық, қалтырауықт.6. Жиренше шолымпаз ойымен жа- ңағы соз туралы бір болжау айтты (Әуезов). 4.2. КҮ РДЕЛ І С Ы Н Е С ІМ Д Е Р Күрделі сындар ең кемі екі я онан да көп сы ңарлардан жасалады да, біртұтас сы нды қ ма- ғы наны білдіреді. Мысалы: Қоңыр қошқыл қан саусақтарының арасынан ағып отыр (Н ұрғали- ев). Қаж ағай денелі, қара сұр шалдың аузына ол карай қояды (Омаров). Осы сөйлемдердегі қоңыр, қошқыл күрделі сыны - қанны ң түсін, қаж ағай денелі күрделі сыны - шалдың дене бітімін, қара сұр - ш алдың бетінің түсін білдіріп тұр. БұЛ күрделі сындардың әрқайсы сы заттың бір-бір белгісін білдірген. Бұл осы күрделі сындардың әрқайсысының біртұтас мағына беретініне дәлел. Күрделі сындар біртұтас лексикалы қ мағына береді, заттың бір сындық белгісін білдіреді, ма- ғыналы сәздер тобына жатады, жеке лексикалық КҮРДЕЛІ СЫ Н ЕСІМДЕР 355 бірліктер, лексемалар тобына кіреді. Күрделі сын- дардың лексикалық бірлік болып танылуына оның сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жаса- луы да дәлел болады. Сөзж асамны ң аналитика- лы қ тәсілі деп екі я онан да көп сөздің біртұтас лексикалық мағына білдіруі саналатыны ғылымда белгілі. Күрделі сындар - осы тәсіл арқылы жа- салған туынды сөздер тобына кіреді. Сондықтан да ол сөйлемге барлық басқа сөздер сияқты дай- ын күйінде алынады. Мысалы, қара ала, ал қызыл, кызыл күрең, кара көк, ак кұба, қоңыр сары, күңгірт кызыл, қара торы сияқты күрделі сындарды ал- сақ, олардың әрқайсы сы өзінш е белгілі түсті білдіреді де, сөйлемде түрлі заттардың түсін білдіру үшін қолданылады: қара ала көйлек, қоңыр сары мата, күңгірт қызыл бешпет, қара көк ша- пан, ақ қүба қыз, ал қызыл орамал, қызыл күрең шәй, қоңыр сары шатыр, күңгірт қызыл қамзол, қара торы жігіт. Осындағы күрделі сындар қан- ша сыңардан жасалса да, қандай деген бір сұраққа жауап береді, өйткені әр күрделі сын лексика- лы қ бір м ағы на береді. Күрделі сындар біртұтас м ағы на білдіретіндіктен, әр күрделі сын бір сөз болып саналады. Сөздің тағы бір белгісі оны ң сөйлем нің бір мүшесі қызметін атқаруы. Сөздің бұл белгісіне күрделі сындар толы қ сай келеді. Күрделі сы н- дарды ң қайсы сы болсы н сөйлемде тек қана сөйлемнің бір мүшесінің қызметін атқарады, бір сұраққа жауап береді. М ысалы: Толы қш а кел- ген, аппақ жүзді қы зды ң ж іп-ж іңіш ке қасы да айдай боп, қиы лы п тұр (Әуезов). Енді ақ боз ат та, бірдем еге тір ел іп то қ т а ға н д а й (С о н д а). Төсегінің алдында қара торы келінш ек іс тігіп отыр екен (Аймауытов). Осы сөйлемдердегі аппақ жүзді қыз, ақ боз ат, қара^торы келінш ек деген тіркестегі аппақ жүзді, ақ боз, қара торы деген күрделі сындардың бәрі әр сөйлемде зат есімнің алдынан қолданы- лы п, анықтауыш қы зметін атқарып тұр. Бұл - сын есімнің негізгі қызметі. Осы күрделі сы н- дардың құрамы бөлініп, әрқайсысы өзінше сойлем мүшесі бола алмайды. Оны мынадан көруге бо- лады, аппақ жүзді қыз дегенді аппақ сы ңары н- сыз жүзді деп қолдануға болмайды. Ақ боз ат деген ақ ат деген түрде қоланылмайды. Қара торы келіншек дегенді торы келіншек деп атауға болмайды, торы деген сөз жеке ж ы лқы ға байла- нысты ғана қолданылады. Сөйтіп, күрделі сы н- дардың сы ңарлары ны ң әрқайсы сы жеке сөйлем мүшесі бола алмайтын себебі олар күрделі сөздің ішкі құры лы мы на жатады, сонды қтан күрделі сы нны ң сыңарлары әрқайсы сы өз мағы насы нда тұрған сөздер емес, күрделі сынның біртұтас ма- ғынасын жасаушы тұлғалар күрделі сынды жасау- шы тілдік бірліктер. Демек, бір сөздің құрам ы н- дағы тұлғалар жеке-жеке сөйлем мүшесі бола ал- майды, сөз тұтас түрде ғана сөйлем мүшесі бола- ды. Күрделі сын біртұтас сөз болып, біртұтас ма- ғы на білдіретіндіктен, оны ң құрамы сөйлемде бөлінбей, тұтастығын сақтайды. Күрделі сындар біртұтас м ағы н а беріп, лек- сикалық бірлік болғандықтан, сөйлемге дайын сөз ретінде кіріп, бір сөздің қызметінде қолданылып, бір сөйлем мүшесі қызметін атқарады* . Күрделі сөз, күрделі сындар туралы пікір айт- қан ғалымдардың бәрі де күрделі сөздердің бір сөйлем мүшесі болатыны н таны п, бір сөйлем мүшесі қы зметін атқараты ны н дәлелдеген. М ы- салы: Түстарында қара күрең кілем (Сейфуллин). Қайып кер торы атын сабылта жөнелді (Сла- нов). Тостаған козі мөлдіреп, ақ қүба өңі албыр- тады (Қ ан ах ан ). Айнала төңірек аламыш, іиүбар ала орман (Сейфуллин). Қара торы жүзі күн шал- са-ақ қошқылдана қалатын (Есенберлин). Осы м ысалдардағы қара күрен, кер торы, ақ қүба, шүбар ала, қара торы деген күрделі сындар- ды ң бәрі қандай деген сұраққа жауап беріп, сөйлем нің анықтауыш мүшесі болып тұр. Бұл күрделі сындардың бәрі зат есімнің алдынан келіп, тікелей тіркесу арқы лы заттың сы нды қ белгісін білдіріп, сөйлемнің анықтауыш мүшесі қызметін атқарған. Бір кезде жасалып, дайын сөз болып қалып- тасқан, күрделі сындар сөйлемде сол дайын қал- пында қолданылады. Мысалы: Қызыл күрең қам - золы өзіне жарасып түр деген сөйлемдегі қызыл күрең күрделі сыны тілдегі бар, дайын қалпында осы сөйлемдегі басқа сөздер сияқты сөйлемнен орын алып тұр. Ал осы сөйлемге кірген басқа сөздер қамзол, өз, жарас сөйлемнің қажетіне қарай, сойлемдегі сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін * Күрделі создердің бір сөйлем мүшесі қызм етін атқаруын К. Аханов күрделі создердің синтаксистік түтастығы деп санаған. Оны томендегі созінен коруте болады: “ Күрделі создің синтаксистік түтастыгы он ы ң сем антикалы қ түтастыгы- на негізделеді. Екінші созбен айтқанда, күрделі сөз синтаксистік ж ақтан мүш еленбей, сойлемде бір гана мүш е ретінде қызмет атқарады. О ны ң сем антикалы қ ж ақтан болш ектенбейтін, біртүтас л ексикалы қ единица (біртүтас соз) болуымен байланысты ” (Грамматика теорисы ны ц негіздері, 79-6). |