П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 364
СӨЗЖАСАМ жалпы заңды лы қтары нан сан есім қосымш ала- ры тыс қалмайды. Сан есім сөзж асам ы ны ң түп негізі қосы м - шаларда емес, түбір сөзге, сандық атауларға қатыс- ты. Сан атауларына тіліміз өте бай. Қандай бол- масын санды қ ұғымды дәлм е-дәл білдіруге тіл байлы ғы м ы з, санды қ атауларымыз жеткілікті. Осы бай сан атаулары негізінен бір санды қ атау мен екінш і санды қ атаудың бір-біріне тіркесуі арқылы ж асалған, яғн и аналитикалы қтәсіл ар- қы лы ж асалған. Басқаш а айтқанда, сан есімде сөзж асам ды қ негізгі бірліктер - сан атауының өзі, ойткені сан есімде сан атауларын туғызу, жасау тек қана бір санды қ атау мен екінш і сан- ды қ атаудың тіркесі арқылы ғана жасалған. Олай болса, сан есімде жаңа санды қ ұғым негізінен күрделі сан есімдер, күрделі сан атаулары арқы - лы ғана аталған. С онды қтан да сан есім сөзжа- самны ң негізгі кілті сандық атау сөздерде, олар- дың тіркесінде деп саналады. Сандық атаулардың негізгі жасалу жолы ана- литикалы қ тәсілмен байланысты болғандықтан, бұл тәсіл арқы лы сан есімдердің жасалуы ның өзіндік жолы, тіркесу реті, үлгілері бар. Сан атау- ларын бір-бірімен тіркестіретін морфемалар, жал- ғастыруш ы қосы м ш алар тілде ж оқ, сан есімнің жасалуы таза аналитикалық тәсілге жатады. Сон- ды қтан сан есім сөзж асам ы ны ң аналитикалы қ түрінде сөзж асам ға қаты насаты н сыңарларды ң орын тәртібінің маңызы өте зор. Мысалы: он бір, он бес, отыз алты, елу сегіз, тоқсан тоғыз т.б. Осы санды қ ұғымды білдіру үшін сыңарлардың осы орны сақталу керек. Олардың орнын өзгер- туге болмайды. М ы салғаж оғары дағы сандардың сыңарларының орнын өзгертіп бір он, бес он, алты отыз, сегіз елу, тоғыз тоқсан түрінде алсақ, ж о- ғарыдағы м ағы на сақталған ж оқ, мүлдем басқа м ағы на туды. Бұдан сан есімнің аналитикалы қ тәсіл арқылы жасалымында сыңарлардың орын тәртібі өте тұрақты, оны ң ерекше мәні бар. Сан есім кез келген сандардың бір-бірімен тіркесуі арқылы жасалмайды. М ұнда қалыптас- қан белгілі заңдылық бар. Ол заңдылық бойын- ша тілімізде сан атауларының қайсысының қалай тіркесуі қалы птасқан. Оны күрделі сандардың тіркесу үлгілерінен көруге болады, ал сан есім сөзжасамдық үлгілерге өте бай. Айталық онды қ пен бірлік аралас сандардың жасалу үлгісімен жүздіктердің үлгісін салыстырып қарайы қ. Он- ды қ пен бірлік аралас сандар он ж эне бірлік сы- ңардан тұратын онды қ+бірлік түріндегі үлгі ар- қылы жасалады да, м ағы на сыңарлардың мағы- насы ны ң қосындысы нан туады: отыз бес, қырық жеті, елу алты, сеқсен жетіт.д. Ал жүздік атау- лар бірлік+жүздік үлгісімен жасалады да, мағына сыңарлардың мағынасының көбейтіндісінен туа- ды. Мысалы, екі жүз, бес жүз, алты жүз, сегіз жүз, тоғыз ясүз т.б. Әр түрлі сандық атаулардың түрлі- түрлі нақтылы үлгілері бар. Ол үлгілердің әрқай- сы сы ны ң белгілі құрамы бар, оған қатысатын сыңарлар тек сан есім сөздер ғана. Әр үлгі бір топ сандардың атауларын жасайды, я ғн и мұнда нақтылы сан атаулары жасалады. Сан есім сөзж асамдық үлгілері күрделі сан атауларының жасалуын көрсетеді, ал сан есім ма- 'ғы налы қ топтары да аналитикалық тәсіл арқылы жасалады, бірақ мұнда сыңарлардың тек қана сан есім болуы міндетті емес, өйткені оған басқа сөз табы, я ғн и шылаулар да қатыса береді. Мысалы: Оның қүны көп болса, 10-15 сом (М ұқанов). Ай- наласы отыз иіақты ғана үйлік төрелер бірімен бірі айнала қүда (М ұқанов). Осы мысалда сан есімнің болжалдық тобына жататын екі мысал бар. Оның біріншісі ояж ән е он бес саңдарының қосар- лануы арқылы жасалған, сыңарларының екеуі де сан есімнен, ал екіншісі есеп тіксан ға шақты де- ген шылаудың тіркесі арқы лы ж асалған. Бұдан тағы да сан есімнің мағы налы қ тобының жасалу- ына шылаудың қатысы көрініп тұр. Сан есім құрамында кездесетін, көне қосым- шалардың ж ағдайы басқаш арақ. Олар: -ы з/-із (сегіз, тоғы з), -т ы /-т і( алты, жеті). Бұл морфе- малардың этимологиясы белгісіз. Олар басқа сан- дарда қайталанбайды. Ал сан есім сөздердің құра- мында кездесетін басқа жымдасқан морфемалар- ды ң түп негізі белгілі сөзге барып тіреледі. Бұл заңды, өйткені сан есім сөзжасамының негізі син- тетикалы қ тәсіл емес, аналитикалы қ тәсіл. О ған дәлел ретінде құрамы күрделі морфемадан тұра- тын алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан атауларын кел- тіруге болады. Ғалымдар алтмыш (алпыс), етмеш (лсе/ля/с^дегендердегі - мыш(-меш) жұрнағы әуел- де он дегенді білдірген болуы керек деген жора- мал айтады. Ал сексен, тоқсан дегендерді сегіз он, тоғыз оятүрінде мүшелейді. Бірақ ж оғары дағы пікірлер ондық атауларының жасалуы бірлік-он- ды қ үлгісіне апаратыны анық. Көне түркі тілінде ондық атауларының жасалуында осы үлгінің қол- даны лғаны - ақи қат ш ындық. С.Е.М алов орхон жазбаларында ондықтардың бірліктермен тіркес- те жиырма, отыз, елу, алпыс сияқты атаулары қол- данылса, бірліксіз таза ондық түрінде екон, үшон, төртон, бесон, алтон сияқты атаулар қолданылға- нын айтқан. О нды қ атауларының алғаш қысы |