П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 328
СӨЗЖАСАМ Мәселен, Қазақ тілінің сөздігі (1999) ешкі бұршақ (өс.) бөлек ж азы лған, солай бола тұрса да ата- лым дәреж есіне жетіп, сөзтізбеден орын алған. Ал осы іспеттес: ата мекен, ақ иық (қыран), аяқ киім, аяқ бау, боз торғай, қара өрік бөлек жазыл- ғанды қтан, біріккен зат есім деп таны лм аған (О рф ограф иялы қ сөздік, 1988). Тілш ілердің бөлек жазудағы негізгі ұстан- ған қағидасы әр сыңардың лексикалы қ м ағы на- сы бар дегенді алға тартады. Әрине, сыңарларды бөліп алғанда, әр сөздің өзінің дербес лекси ка- л ы қ м ағы н а сы б олаты н ы даусы з. Б ір ақ ол біріккен зат есімдердің өлшемі болмаса керек. Ұ ғы м ны ң атауы біріккен құрамда қаралуы тиіс. Негізгі шарт - олардың сол тұтас қалпында белгілі заттың, құбы лы сты ң ж алпылама аты біртұтас ұ ғы м б о л аты н ы . С о н д ы қ тан сө зд іктер м ен г р а м м а т и к а л а р д а , о қ у л ы қ т а р м е н о қ у құралдары нда әр басқа тілдік құбы лы старды ң б ір т е к т е с д е л ін у і н е м е с е б ір т е к т е с т іл д ік құбы лы старды ң әр басқа деп қаралуы жалпы күрделі сөздің, соның ішінде, әсіресе, күрделі зат есімдердің ш еш імін таппағанды ғы н байқатады. Бұл әр тектес тілдік құбылыстарды ң бірінен- бірінің аражігін ажыратудың ғылыми қағида мен ұстаным-межелерінің айқындалмауынан ш ы ға- ды. М әселен, Қ азақ тілінің о р ф о гр аф и ял ы қ сөздігі (1988) - негізгі нормативті жазу емлесі, елдің сүйенетін, табан тірейтін емле сөздігі, со- лай бола тұрса да, бұл сөздікте де біріккен зат есімдердің сөзтізбеге алынуы әр түрлі: қараторғай, қара м о йна қ (қауы н), қараөкпе (м а л ауруы), қаратаяқ (өс.) деген сөздер біріккен зат есім ретінде таны лы п, дербес сөздер болып ш ығады да, қара шаңырақ, қара сасыр (өс.), қара шешек (ауру), қара м а л т.б. (сөздікте бөлек ж азы лған) дегендер біртұтас сөздер емес, сөз тіркестері бо- лып ш ы ққан. Осы деректердің озінен бір тектес құбылыстар әр басқа құбылыстар ретінде таныл- ғаны көрінеді. Ш ын мәнінде қарашаңырақ - үлкен үй, қасиетті орын дегенді білдіретін ұғы м н ы ң атауы, түсті білдіріп тұрған ж оқ, сол сияқты қарасасыр - өсімдікт ің атауы, қараіиеш ек - аурудың аты, қарамал - қазақ ұғымында сиыр малын атайды. Бұл жерде анықтаушы мен анық- талушы сөз емес, аталым дәреж есіне жеткен лексемалар. Олар семантикалық та, құрылымдық та, қызметі ж ағынан еш бөлінбей, бірбүтін бірлік ретінде жұмсалады. Бұл сияқты тіркескен атрибут сыңар, бір кезде сөйлемнің синтаксистік тіркесін құрап, нақты лы айырым ұғымын жасау үшін жұмсалғанымен, кейін өз мағыналарын өзгертіп жаңарту арқылы аналитикалық тәсілмен біріккен зат есім ж асауға үлес қосаты н мағы налы сыңар болып қалы птасқан тірек сы ңарды ң мағы насы туынды жаңа сөздің м ағы н асы н а негіз болған. Мысалы, қаракүзен (аң), қаракүйе (қүрт), қаражидек (өсім.), қарабидай (дақыл), қарабие (этногр., түнде ойналатын ұлттық ойын), қарақұс (жыртқыш құс), қарақұрт (улы жэндік) т.б. осы сияқты “а қ ”, “к ө к ”, “сары”т.Ъ. сөздермен келетін біріккен зат есімдер жасалу жағынан екіншілік мағынаға (жаңа м ағы н аға) ие болған туынды ұғымдар (атаулар) тілге бір заттың немесе құбы лы сты ң алғаш қы жалпылық, ж инақты лы қ дерексіздік мағы насы н нақтылап, саралап, өзгерте келе, жиі қолданылу- дың нәтижесінде екіншілік жаңа атау (вторичная номинация) пайда болған. Осы үлгімен тілде түрлі атаулар жасалып келеді. Бұл - тілдің дамуындағы күрделену заңына жататын құбылыс. Сөздердің бірігуі күрделену заңды лы ғы на бағы наты н тілдік құбылыстар. Тілдің ішкі заң- дылығында әбден қалыптасқан бұл заңдылық тек сыртқы тұрпатын (құрылымын) түрлендіріп қой- майды, мазмұн-мағынасын да өзгертіп, бастапқы (жеке тұрғандағы) мағы насы нан басқа м ағы наға көшіп отырған. Мысалы, қырықжеті (кэде), үшто- ғы з (кэде), сегізкөз (анат .) т.б. б іріккен зат е с ім д е р д ің м а ғ ы н а л а р д ы ң с е м а н т и к а л ы қ құрылымды екі сыңардың мағыналарынан тұрады. Б ұ л а р д ы ң с ы р т қ ы ж а м ы л ғ ы ш ы (т ұ л ғ а с ы ) өзгеріссіз қалады. Сонда біріккен зат есімдегі ата- лым жасаушы - м ағы налар (семалар) ауыспалы сыңар мен тірек сыңардағы мағыналар. Біріккен за т е с ім д е р м а ғ ы н а л а р ы м е н б а й л а н ы с ы н , о р т а қ т ы ғ ы н ж о й м аған . Д ем ек, б іріккен зат е с ім д е р д ің іш кі с е м а н т и к а л ы қ қ ұ р ы л ы м д а сыңарлардың мағыналары сақталып, жалпы өзек (стержень) мағынаны құрайды, сөйтіп, біріккен зат есімнің аталым белгі анықтайтын жаңа мағына (сема) түзіледі. Ұғымдық ерекшелік негізінде туындаған біріккен зат есімнің аталымдық белгі көрінісі нақ- ты мағыналарды айқындайды. Нақты мағына дәрежесінің түрлі болуына сәйкес жеке атауды (сегізкөз - анат. атау, егеуқұйрық - тышқан, сарала - тағам) білдіретін мағына қалыптасады. Бұл тілде біріккен зат есімдердің (аталымның) пайда болу, қалыптасу жолын көрсетеді және біріккен зат есімдердің тілде түрлі өзгерісті, дамуды басынан өткізу арқылы қалыптасатынын көрсетеді. Біріккен зат есімдердің жасалуының басты заңды лы ғы - олардың жүйелі белгілі үлгілерге құралаты нды ғы . Олар тілдің грам м атикалы қ құрылысына үйлесіп негізделген үлгілер. |