П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 330
СӨЗЖАСАМ ды лы ғы на әкеп саяды. Тілде жалпы кіріккен зат есімдердің пайда болу ж үйесін көрсетуге бола- ды: сөз —» сөз тіркесі —> лексикалы қ тіркес —> біріккен зат есімдер —» кіріккен зат есімдер. К іріккен зат есімдердің кірігу үрдісі үзақ сонар тарихи кезеңдерден өткен. С онды қан да олардың кірігу дәрежесі әр алуан. Демек, кіріккен зат есімдердің сыңарларының өзгеріске ұшыраған дәрежесін түрлі саты ға боліп көрсетуге болады: 1-саты: кіріккен зат есімдердің құрамындағы сыңарларының түйіскен жерінде аз ғана дыбыс- ты қ өзгеріске ұшырап, жылыса кіріккендер: бел- беу < (бел+бау), ашудас < (ашу+тас), жегжат < (жек+жат), жәрдем < (жар+дем) т.б. 2-саты: кіріккен зат есім нің құрам ы ндағы сы ңарларды ң құрам ы өзгеріске түсіп, сыртқы тұрпаты өзгереді, сы ңарлар ж ы м даса, сіңісе кіріккендер: карлығаш < (қара+ала+кұс), білезік < (білек+ж үзігі), белуар < (бел+буар), ышкыр < (іш+кұр) т.б. біріккен зат есім құрам ы ндағы сыңарлардың арасында пайда болатын өзгерістік фонетикалық қана құбылыс емес, олар түбір мен түбірді, қосы м ш аларды қию ласты ратын амал. Кіріккен зат есімдер сы ңарлары ны ң орындары арқылы қабыса байланысуы олардың сіңісуі мен жымдасуы, буын ығы суы мен жылысу заңдары тарихи синтаксистік амалы болса, сол байланыс- ты бекіте түсетін, дара сөздің қалпы н жасайтын қосы м ш а ды бы сты қ байланы с амалы - сы ңар а р а с ы н д а ғы д ы б ы с ты қ , б у ы н д ы қ ө згер іске ұшырауы. Осылай кірігіп қалы птасқан кіріккен зат есімдер бір құрамды дара сөз деп ұғы ны ла- ды. Бірақ тарихи ж ағы н ан кіріккен зат есімдер лингвистикалық барлау, талдау жасау арқылы ай- қындалады. Ж оғарыда келтірілген деректер тұлға- сын бүтіндей өзгертіп, ізін жоғалтқандар. 3-саты: кіріккен зат есімдердің сыңарларының біреуі ғана өзгеріске ұшырап кіріккендер, олар л и н г в и с т и к а л ы қ т а л д а у к е з ін д е а р а ж іг ін ажыратуда, онш а қиы нды қ келтірмейді. М ыса- лы , бэйіиешек, бәйтерек, абжылан, алагүлік (аң), абжаукын (өсім.), айгөлек (ойын), ақдабы (мата), алапес (ауру), аласапыран, жансебіл, ителгі, ала- ғаншык (боран), алагүлік (1. қоңыз; 2. бүлік; 3. түйе ауруы) т.б. Кіріккен зат есімдердің сыңарлары тегі жа- ғы нан әр алуан. Көпшілігі тіліміздің байы рғы сөздері болса, соны м ен қатар, басқа сөздерден енген сөздер де кездеседі. Мысалы, шалап, мүрап, жиеншар, жарапазан, диуана, докаба (барқыт), дарбаза<(дәр+вазе), байғұс<[бей+һуш (ақыл, ес т.б.)],эбілхаят [аб: су+хәйат: өмір,т ірш ілік[; абы ро й< [а б+ су, руй:б ет [, ж егж ат < [ж еке. и е к :(б і р )+ д ж е һ э т :(ж а қ , б а ғ ы т )] , ж эр- дем<[жар+дем[-комек т.б. Бұлар көбінесе, араб, парсы тілдерінен еніп, кірігіп кеткендер. Келтірілген мысалдардан мы- надай түйін жасауға болады: 1) тілдік қордағы б айы рғы сөздер; 2) байы рғы сөздер мен басқа тілдерден ен ген кірме сөздер; 3) таза басқа тілдерден енген кірме сөздер. Ж асалу тәсілі ж ағы нан кіріккен зат есімдер құры лы м ды қ, м ағы налы қ ж ағы н ан күрделі зат есімнің басқа түрлерінен өзіндік айырмашылығы бар. С онды қтан ол күрделі зат есім нің бір түрі болып саналады. Сонымен, кіріккен зат есімдердің дыбыстық, буындық өзгеріске ұш ырап, әуел бастағы түр- тұрпаты н өзгертуі кездейсоқ емес, белгілі тіл жүйесіндегі заңды лы қтарға байланысты. Бұның өзі кіріккен зат есімдер - күрделі зат есімнің өз алдына жеке түрі екеніне дәлел. Кіріккен зат есімдер құрамындағы сыңарлар эуелгі өз м ағы налары н ж оғалты п, басқа жаңа мағынаны білдіреді. Мысалы, жауқазын, сарғалдақ, қы зғалдақ, сайгүлік, абжылан, ж елғабыз деген сөзд ерд егі -ға лЬ а қ у -гү л ік , аб -, ж ау-, -қазы н, -ғабыз тәрізді сөздердің дәл лексикалы қ мағына- сын түсіну қи ы н , оларды ң м ағы н асы тарихи тұ р ғы д ан с а р ал аған д а ға н а , белгілі болады. Сөздердің түп-төркінін табу терең зерттеуді қажет етеді. Ж оғары да келтірілген мысалдарда -ғабыз сөзі - ф онетикалық өзгерістерге ұшырап ұяңдан- ғ а н ^ я б д с д ег ен м онғол сөзі. М ағы насы - күшті жел, дауь/лдегенді білдіреді. Ж ау - түркі тілдерінде м ай деген м ағы наны білдіреді, жауказын<жау+қаз+ын гүлдің бір түрі. Сол сияқты -ғалда қ - көне түркі тілінде қазіргі гүл сөзінің орнына қолданылған. -қат, -ғалдақ, -іиешек сөздері көне түркі тілінде жиі қолданыл- ған. К ір ік к е н за т е с ім д е р д і а у ы з ә д е б и е т і үлгілерінен де жиі кездестіруге болады. Мысалы: Кокпар қылып дұшпанын, Тау мен тасты күңірентгі (Қобыланды). Барайын десе, бата алмас ,Дарбазадан өте алмас (Сонда). Ағайынын ш ақыры п, Ж инады тегіс ж ан-ж ақты (Қамбар). Т іл з а ң ы б о й ы н ш а с ө з д е р қ о л д а н ы с б а р ы с ы н д а ө з ін ің д ы б ы с т а л у ы н ө з г е р т іп , құры лы мды қ тұлғасы н ықш амдай алады. Осы тұрғыдан алғанда, жоғарыдағы келтірілген тілдік деректер о бастағы толыққанды, мағыналы сөздер болғаны дәлел болады. |